چگونگی نظم‌آموزی به کودکان یک تا سه ساله

بعضی از والدین گمان می‌کنند باید با کودکان یک تا سه ساله‌ی خود ‌به‌شدت سخت‌گیری کنند تا نظم و تربیت را به آن‌ها بیاموزند. به اعتقاد این دسته از والدین، اگر سخت‌گیری جدی در کار نباشد کودکان لوس می‌شوند؛ در حالی‌که عکس این باور درست است و باید از خشونت و نظم‌آموزی خشک و بی‌روح به‌طور جدی پرهیز کرد.

چگونگی نظم‌آموزی به کودکان یک تا سه ساله
بعضی از والدین گمان می‌کنند باید با کودکان یک تا سه ساله‌ی خود ‌به‌شدت سخت‌گیری کنند تا نظم و تربیت را به آن‌ها بیاموزند. به اعتقاد این دسته از والدین، اگر سخت‌گیری جدی در کار نباشد کودکان لوس می‌شوند؛ در حالی‌که عکس این باور درست است و باید از خشونت و نظم‌آموزی خشک و بی‌روح به‌طور جدی پرهیز کرد.
رفتار ما با کودکان، باید کودکانه و متناسب با سن آنان باشد؛ یعنی باید نظم‌آموزی را در قالبی کودکانه به آن‌ها آموخت. رسول خداصلی‌الله‌علیه‌وآله‌ ‌در این‌باره می‌فرمایند: �هرکس کودکی دارد باید با او کودکانه رفتار کند�. البته این بدان معنا نیست که به کودکان اجازه ‌دهیم تا هر کاری که خواستند انجام دهند، بلکه باید رفتارمان در عین آمیختگی به محبت، با قاطعیت همراه باشد. کودکان یک تا سه ساله خوشحال از آزادی تازه به‌ دست آمده، می‌خواهند هر کاری را خودشان انجام دهند، و جان کلام آن‌ها این است که �خودم انجام می‌دهم�. بنابراین باید به آن‌ها اجازه دهیم تا کاری را که می‌توانند، انجام دهند. درباره‌ی این کودکان به جای گفتن‌�نه�، �نمی‌توانی�، �دست نزن� و... می‌توان از روش‌های پیشگیرانه‌ی زیر بهره گرفت:
1. پرت‌کردن حواس
گفتن عبارتی مانند �ببین من چی دارم�، حواس بسیاری از بچه‌ها را پرت می‌کند تا به چیزی که نباید، دست نزنند. والدین برای پرت‌کردن حواس کودک‌شان می‌توانند از روش‌های گوناگونی استفاده کنند که نوع آن به هنر آن‌ها در این زمینه بستگی دارد.

2. جایگزینی
روش مؤثر دیگری برای تغییر رفتارهای غیر قابل قبول نوزادان و نوپایان، جایگزینی است. جایگزینی یعنی معامله‌کردن با آن‌ها و جانشین کردن رفتارهای مورد پسند به‌جای رفتارهای ناپسند؛ مثلاً اگر طفل شما با یک شیء خطرناک، بازی می‌کند شما می‌توانید با دادن یک اسباب‌بازی یا چیزی که او دوست دارد با او معامله کنید، بدون آن‌که از زور استفاده کرده باشید.

3. امکان انتخاب‌دادن
وقتی به کودک‌مان امکان انتخاب می‌دهیم در واقع به‌صورت غیر مستقیم این پیام را به او منتقل کرده‌ایم که برایش ارزش قائل بوده و به او در اعتماد داریم. درضمن این رفتار، ما زمینه استقلال و خود باوری را در او به‌وجود می‌آورد؛ برای همین بهتر است به‌جای آن‌که بگویید: �زود باش جورابت را بپوش�، از این جمله استفاده کنید: �دوست داری جوراب قرمزت را بپوشی یا جوراب آبی را؟�.

4. ذخیره‌کردن واژه‌ی �نه� برای موارد مهم
با ایجاد محیط امن و سالم به کمک روش‌های بالا می‌توان به کودکان نظم و ترتیب را آموخت. با این حال گاهی باید به آن‌ها �نه� گفت. در مواقعی آن‌ها باید بدانند که کارشان نادرست و اشتباه است.
نظم‌آموزی مناسب و صحیح بدین معناست که به فرزندان‌ خود آزادی عمل بدهیم تا دنیای‌شان را وارسی کنند و بتوانند کنجکاوی متعادلی داشته باشند. همچنین باید توجه داشته باشیم که کودکان در این مرحله‌ی سنی می‌خواهند استقلال خود را به نمایش بگذارند. ازاین‌رو، بسیاری از لجبازی‌های آنان در این سن، مقتضای موقعیت سنی آن‌هاست، که والدین باید با تدبیر و سعه‌ی صدر از روش‌های یاد شده استفاده کنند.

5. حفظ خونسردی
بسیاری از کودکان وقتی خسته می‌شوند بدخلقی می‌کنند، و گاه با این کار، انرژی اضافی خود را مصرف می‌کنند. در این مواقع خونسردی خود را حفظ کنید و بی‌جهت تابع بدخلقی آن‌ها نشوید. سعی کنید علت بدخلقی آن‌ها را فهمیده و درصدد رفع آن برآیید. اما در صورت عصبانی‌شدن شما ممکن است کودک‌تان به این نتیجه برسد، که می‌تواند از این سلاح، برای به کرسی‌نشاندن خواسته‌هایش استفاده کند.
چگونگی نظم‌آموزی به کودکان سه تا پنج سال یا پیش دبستانی
یکی از ویژگی‌های کودکان پیش دبستانی، کنجکاوی درباره‌ی دنیایی است که در آن زندگی می‌کنند. مخلوط‌کردن شکر با نمک، برای کودک سه‌ساله‌ای که می‌خواهد بر دامنه‌ی اطلاعاتش بیفزاید هرگز کار عجیبی نیست. نقاشی‌کردن روی دیوارها برای یک کودک چهارساله اقدامی بی‌نظیر برای تزیین اتاق به‌شمار می‌آید. بازکردن اشیا و لوازم برای اطلاع از چگونگی کار آن‌ها، یکی از فعالیت‌های مورد علاقه‌ی کودکان پیش‌دبستانی است. کار مورد علاقه‌ی بچه‌های این سن و سال، کند و کاو است. اگر به کودکان پیش‌دبستانی بر چسب �خودخواه� و �بی‌ملاحظه� بزنیم، بعید نیست که در آینده همین‌گونه شوند. به‌جای آن، اگر خودمحوری ایشان را درک کنیم و آن را بخشی طبیعی از زندگی‌شان بدانیم به‌زودی این مرحله را پشت سر می‌گذارند. نظم‌آموزی به کودکان پیش‌دبستانی، به معنای هدایت‌کردن کنجکاوی آن‌هاست تا اقدام مناسب و درست را انجام دهند. کودکان در این سن، به بازی علاقه‌ی فراوان دارند. والدین می‌توانند از این ویژگی برای نظم‌آموزی به آنان استفاده کنند. شیطنت و بازیگوشی کودکان را در این سن نباید دلیل بی‌ادبی آنان دانست؛ بلکه تنها باید کوشید این رفتارها به آنان صدمه‌ای نزند و آن را هدایت کرد. رسول خداصلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم ‌فرموده است: �بازیگوشی و شیطنت بچه در دوران کودکی، نشان دهنده‌ی فزونی عقل او در بزرگسالی است�. در این زمینه امام کاظم‌علیه‌السلام ‌نیز فرموده است: �بازیگوشی پسر در دوران کودکی پسندیده است؛ زیرا در بزرگسالی بردبار می‌شود�. برای این‌که بتوانید کنجکاوی کودکان‌تان را هدایت کرده، در راستای نظم‌آموزی به آنان حرکت کنید، می‌توانید اقدامات زیر را انجام دهید.
1. اسباب‌بازی‌های جالب تهیه کنید
شما می‌توانید اسباب‌بازی‌هایی تهیه کنید که بتوان آن‌ها را از هم جدا کرد و سپس به‌حالت اول برگرداند. این نوع اسباب‌بازی‌ها برای کودکان این سنین بسیار جالب توجه است. کودکان شما به اسباب‌بازی‌های گران‌قیمت الکترونیکی نیازی ندارند. این وسایل به‌جای کنجکاوکردن بچه‌ها، از میل آنان به جست‌وجوگری می‌کاهند.

2. اشیاء وسوسه‌انگیز را از آن‌ها دور کنید
دورکردن اشیای وسوسه‌انگیز به حل بسیاری از مسائل کمک می‌کند. اشیای خطرناک را از دسترس کودکان دور کنید. قفل‌کردن در قفسه‌هایی که حاوی اشیا و لوازم خطرناک‌اند و نرده‌کشی حیاطی که در آن بازی می‌کنند، از جمله اقداماتی است که باید صورت گیرد.

3. پیامدهای طبیعی و منطقی در نظر بگیرید
اگر بچه‌ها بر خلاف نظر شما همچنان به کاری که نباید بکنند ادامه دهند، برای‌شان پیامدهای طبیعی و منطقی در نظر بگیرید. کودکی که برخلاف اخطارهای شما همچنان دیوار اتاق را با ماژیک رنگ می‌کند، باید بداند که پیامد منطقی این کار او، محروم‌شدن از ماژیک‌هایش است؛ یا اگر کودک‌تان از خوردن غذا خودداری می‌کند، باید متوجه شود که پیامد طبیعی آن گرسنه‌ماندن است.

4. بازی نمادین را تشویق کنید
فعالیت‌هایی نظیر بازی نمادین، به کودک کمک می‌کند تا با دنیای پیرامون خود بهتر کنار بیاید. خانه‌بازی و یا خاله‌بازی (مراقبت از بچه، رفتن به سر کار و غذاپختن) به بچه‌ها می‌آموزد که چگونه با دیگران ارتباط برقرار کنند. این بازی‌ها آنان را برای زندگی دوران بزرگسالی آماده می‌کند.

چگونگی نظم‌آموزی به کودکان دبستانی شش تا دوازده ساله
خواندن، نوشتن و محاسبه‌کردن بخشی از مهارت‌هایی است که بچه‌ها باید پس از ورود به مدرسه بیاموزند. مهارت‌های جسمانی، مهارت‌های آکادمیک مانند کار با کامپیوتر و مهارت های میان‌فردی همچون همکاری و سازگاری با مردم از جمله کارهایی است که بچه‌های دبستانی باید با آن‌ها آشنا شوند. ایجاد این باور که آنان اشخاص توانمندی‌اند، از نشانه‌های موفقیت‌ در این دوران به‌شمار می‌آید. والدین باید بکوشند علایق فرزندان خود را یافته، با هدایت ایشان در آن زمینه، طعم موفقیت را به کودکان‌شان بچشانند تا به این ترتیب، آن‌ها به احساس صلاحیت و شایستگی برسند.
بچه‌های دبستانی به احساس موفقیت نیاز دارند، اما ممکن است راه موفق‌شدن را ندانند. به کمک فرزندتان و با همکاری آموزگار او در مدرسه می‌توانید بفهمید کودک شما در چه زمینه‌هایی امکان موفقیت بیشتری دارد. آن‌گاه زمنیه‌های زیر را فراهم کنید.
1. انجام برخی کارها را به آن‌ها واگذار کنید
با این کار در آن‌ها، احساس مسئولیت ایجاد شده، توانایی‌شان در پذیرش و انجام‌دادن مسئولیت‌ها افزایش می‌یابد. امام رضاعلیه‌السلام ‌می‌فرمایند: �از کودک بخواه با دست خودش صدقه دهد؛ گرچه به اندازه‌ی تکه‌ای نان یا یک مشت خوراکی باشد�.

2. جلسات خانوادگی تشکیل دهید
در زمان‌هایی معین ـ‌ برای مثال هفته‌ای یک‌بار ـ همه‌ی افراد خانواده جلسه‌ای تشکیل دهند. در این جلسات به هر یک از افراد خانواده فرصت داده ‌شود تا مسایل و مشکلات خود را مطرح کنند. سپس همه افراد خانواده بکوشند تا راه‌حلی برای آن مسئله پیدا کنند. در این جلسات، بچه‌ها می‌آموزند تا به مسائل دیگران حساس باشند و نیازهای آنان را نیز درنظر بگیرند. هم‌چنین این‌گونه جلسات، جسارت ابراز عقیده را در کودک ما به‌وجود آورده و مهارت اجتماعی او را افزایش می‌دهد.

3. بازی‌های دسته‌جمعی انجام دهید
بازی، نیاز طبیعی کودک است که بدون آن، رشد کاملی نخواهد داشت. بچه‌ها می‌توانند با همدیگر یا با بزرگ‌ترها بازی کنند. بی‌توجهی به این نیاز کودک می‌تواند آثار زیان‌باری برای وی در پی داشته باشد. در سیره‌ی رسول خداصلی‌الله‌علیه‌وآله‌ ‌و امامان معصوم‌علیهم‌السلام نیز توجه ویژه‌ای به بازی کودکان شده است. جابر می‌گوید: �بر پیامبرصلی‌الله‌علیه‌وآله‌ ‌وارد شدم در حالی که حسن‌علیه‌السلام ‌و حسین‌علیه‌السلام ‌را بر پشت خود سوار کرد بود و چهار دست و پا راه می‌رفت و می‌فرمود: شتر شما چه شتر خوبی است و شما چه سواران خوبی هستید�.

4. می‌توانیم دلیل بیاوریم
برخلاف کودکان کم سن و سال‌تر، هنگام تربیت و نظم‌آموزی به کودکان دبستانی، می‌توانیم دلیل کارمان را برای آن‌ها توضیح دهیم. کودک اگر بداند چرا باید آنچه را از او خواسته‌ایم انجام دهد، راحت‌تر خواسته‌ی ما را اجابت خواهدکرد و این کار باعث می‌شود که انگیزه‌ی ‌درونی در او تقویت‌شده و آن کار را با میل و رغبت بیشتری انجام دهد.

5. همه‌ی اشتباهات را حل و فصل نکنید
وقتی همه‌ی مسائل و اشتباه‌های فرزندان‌مان را حل و فصل نمی‌کنیم، به آنان فرصتی می‌دهیم تا مسئولیت بیشتری در قبال کارهای‌شان عهده‌دار شوند و توانایی آن‌ها در حل مسائل‌شان بالا رود. این مسئله تأثیر بسزایی در ارتقاء سطح اعتماد به‌نفس کودک‌مان دارد و افزایش اعتماد ‌به‌نفس به معنای تضمین موفقیت کودک‌مان در آینده می‌باشد.
کودکانی که همواره از ناحیه والدین‌شان حمایت شده و اشتباهات‌شان برطرف می‌شود، افرادی وابسته و بدون اعتماد به‌نفس کافی بار می‌آیند؛ افراد ضعیفی که هیچ‌گاه نمی‌توانند مشکلات‌شان را به تنهایی حل کنند. اگر فرزندتان می‌گوید: �مامان نمی‌تونم دکمه شلوارم رو ببندم�، به او بگویید: �سعی کن، می‌تونی. فقط باید کمی دقت کنی.� و یا این‌که کمکش کنید تا این کار را انجام دهد.

6. به آنان بیاموزید که چگونه مسائل خود را حل کنند
بچه‌ها در این سن می‌توانند مراحل مختلف حل مسئله را به شکلی منظم بیاموزند. وقتی بچه‌ها بیاموزند که مسئله خود را مشخص کنند، راه‌حل‌های مختلف را ارائه دهند، یکی از راه‌حل‌ها را انتخاب کنند، آن را به کار گیرند، و درباره‌ی مؤثرتر واقع‌شدن آن، نظر دهند، درباره‌ی خود احساس بهتری خواهند داشت. نظم‌آموزی به بچه‌ها در این مقطع به مفهوم آموزش کنترل خود است که آن را برای همکاری و کنار آمدن با دیگران نیاز دارند.
چگونگی نظم‌آموزی به نوجوانان 13 تا 18 ساله
روش موفق برای نظم‌آموزی به نوجوانان کدام است؟ روشی موفق است که با وجود دادن آزادیِ عمل به نوجوانان، برای آنان محدودیت‌های منطقی ایجاد کند؛ تا آنان با خطر روبه‌رو نشوند. نوجوانان وقتی می‌بینند پدر و مادرشان محدودیت‌های منطقی برای‌شان قائل می‌شوند، احساس می‌کنند که مورد مهر و محبت آن‌ها هستند.
با آن‌که ممکن است نوجوانان، سرکش به نظر آیند، اما آنان به مهر و محبت ما نیاز دارند. آنان باید بدانند که در چه زمانی ما به آن‌ها افتخار می‌کنیم؛ باید بدانند که چه زمانی تصمیم عاقلانه گرفته‌اند. باید آن‌ها را در تصمیم‌گیری‌ها شرکت داد و برای نظرات‌شان احترام قائل شد، و اگر اشتباه کردند آنان را بسیار دوستانه و منطقی آگاه کرد.
درباره‌ی جوانان و نوجوانان لازم است به این نکته توجه داشت که تنبیه اثر بسیار کمی دارد، اما در مقابل، کلام منطقی و مبتنی بر تخصص را به‌خوبی می‌پذیرند. برای همین، خوب است پدر و مادرها از این شاخصه‌ی فرزندان‌شان به ‌بهترین وجه استفاده کنند. همچنین والدین باید نوجوان‌شان را همان‌گونه که هست بپذیرند؛ زیرا هرکس توانمندی و استعداد مخصوص خود را دارد و مقایسه افراد با یکدیگر به هیچ‌وجه درست نمی‌باشد و آثار مخرب زیادی به‌دنبال دارد. اگر می‌خواهید نوجوان‌تان را با کسی مقایسه کنید آن کس خود اوست. برای مثال به او بگویید: �قبلاً بسیار بیشتر به درس‌هایت توجه داشتی