داستان درازمدت رانت وانحصار ورق فولادی به این زودی حل نمی شود

فولاد مبارکه پرچمدار انحصار و برهم زننده بازار ورق

ساعت24-شورای گفت وگوی دولت و بخش خصوصی حالا به یک نهاد معتبر و کارشناسانه درطرح مسایل و دشواریهای اقتصاد ایران درکاربردی ترین حالت شده است. اگرچه برخی از وزیران و اعضای این شورا که باید بر اساس قانون درنشست های شورا حاضر باشند از این کار اجتناب می کنند اما نشست های این نهاد تازه پا به صورت منظم اداره دارد.

کارشناسان و فعالان اقتصادی باوردارند که گزارش های تهیه شده در دبیرخانه شورای گفت وگو در طرح مسایل بسیارروشن و برپایه اصول کارشناسی است که درکمیته های تخصصی بحث و بررسی می شود. تازه ترین گزارش تهیه شده در این دبیرخانه درباره مجادله طولانی شده میان تولیدکنندگان ورق فولادی به ویژه فولاد مبارکه و دهها واحد صنعتی پایین دستی این واحد بزرگ انحصارگر است. درگزارش تهیه شده این شورا آمده است:
مشکل چیست
درگروه محصولات فولادی، ورق های فولادی که به عنوان یک کالای واسطه ای در صنایع مختلف از جمله لوله و پروفیل کاربرد دارند، از شرکت های فولاد مبارکه اصفهان، نورد لوله اهواز، گیلان، کاویان و اکسین و همچنین واردات از کشورهایی مانند روسیه، هند و چین تهیه می شوند؛ لیکن در این میان، تنها شرکت فولاد مبارکه، بخشی از محصولات خود را در شرکت بورس کالای ایران عرضه می کند. مشکل اصلی شرکت فولاد با صنایع پایین دستی از تولید و عرضه ورق سرچشمه می گیرد؛ زیرا به دلیل سفارشات ورق های خاص تولیدکنندگان مختلف و تنوع بیش از حد این ورق ها، امکان عرضه همه آن ها در بورس وجود ندارد و تنها ورق های استاندارد، هر دو هفته یک بار توسط شرکت فولاد مبارکه، در بورس طبق مصوبه وزارت صنعت، معدن و تجارت و همچنین ماده 4 و 5 دستورالعمل تنظیم بازار ورق گرم فولاد با ضخامت کمتر از ۵ میلی متر شورای رقابت مصوب 02/05/96، جهت کشف قیمت، عرضه می شوند و بقیه محصولات در درب کارخانه، طبق قراردادهایی که شرکت فولاد مبارکه با مشتریان خود دارد، به افراد و تولیدکنندگان براساس سفارش آن ها، فروخته و ابتدای هفته بعد به همان قیمت هفته قبل، با استفاده از سیستم مچینگ در بورس ثبت می شوند. از این طریق تمامی معاملات زیر نظارت بورس کالا و تضمین اتاق پایاپای قرار می گیرند و اطلاعات آن ها برای سازمان امور مالیاتی ارسال می شوند؛ لیکن از آنجایی که میزان محصولات عرضه شده از طریق مچینگ، 60 درصد و میزان محصولات عرضه شده در بورس 40 درصد است و همچنین ظرفیت های اعلام شده واحدهای تولیدی از سوی وزارت صنعت، معدن و تجارت، بسیار بیشتر از تولید و عرضه فولاد مبارکه است، بنابراین اغلب، تقاضا برای ورق، بیشتر از میزان عرضه مستقیم در بورس است. این امر سبب می شود ا معاملات وارد مرحله رقابت شده و انتظار افزایش قیمت ورق، ایجاد شود. از سوی دیگر، زمانی که شرکت فولاد قصد مچ کردن محصولات فروخته شده خود را در بورس دارد، با توجه به انتظارات شکل گرفته در هفته قبل، احتمال افزایش قیمت وجود خواهد داشت و حتی اگر قیمت افزایش نیابد، به دلیل اینکه عرضه پاسخگوی تقاضا نمی باشد، فروش به صورت غیر شفاف در خارج از بورس انجام خواهد گرفت. لذا نحوه عرضه محصولات فولاد و کشف قیمت از سالیان دراز از جمله مسائلی است که سبب اعتراض واحدهای تولیدی و متهم شدن شرکت فولاد مبارکه و شرکت بورس کالای ایران به تساهل دربرخورد با این شرکت را ایجاد کرده است.با عنایت به مطالب فوق، سندیکای لوله و پروفیل از شورای گفتگو درخواست نموده است تا این موضوع در دستور کار شورا قرار گیرد
. چند نکته دیگر
یک - 1. شرکت فولاد مبارکه بزرگترین عرضه کننده ی محصولات فولادی خود از جمله ورق، در بورس کالای ایران است لذا با توجه به سهم عمده بازار آن در تولید، عرضه و معاملات، این شرکت در تعیین مشخصات کالا و قیمت نقش موثری دارد. همچنین شرکت های نورد لوله اهواز، گیلان، کاویان و اکسین با عرضه محصولات خود در بورس می توانند در قیمت تاثیر خواهند گذاشت.
دو - شرکت های تاثیر گذار در تولید و عرضه ورق های مورد نیاز صنایع پایین دستی که عبارتند از شرکت های نورد لوله اهواز و گیلان علی الرغم اینکه طبق ماده 2 دستورالعمل تنظیم بازار ورق گرم فولاد با ضخامت کمتر از ۵ میلی متر، جهت فروش در داخل ملزم هستند تا تمامی محصولات گرم فولادی خود را با رعایت مقررات مربوطه و این دستورالعمل در بورس کالا عرضه کنند (عرضه حداقل 25 درصد در تالار اصلی)؛ لیکن این شرکت ها به دلیل الزام در ارائه ضمانت نامه به شرکت بورس کالا، جهت جبران خسارت احتمالی در صورت عدم انجام تعهدات، محصولات خود را در بورس عرضه نمی کنند.

سه - در بورس کالا، قیمت پایه برای شروع، فرمول (قیمت جهانی × ارز آزاد) طبق مصوبه شورای رقابت است که با توجه به شرایط تقاضا، وجود یک عرضه کننده در بورس و وجود چندین برابر بودن میزان ظرفیت تولید محصولات نهایی، بعضاً موجب افزایش رقابت و قیمت می شود.
چهار- تولیدکنندگان، بسیاری از محصولات خود را در خارج از بورس عرضه می کنند بنابراین وقتی کالا در زمان کشف قیمت به اندازه تقاضای موجود، عرضه نمی گردد،شود مچینگ های بعد از عرضه ناکافی، برخلاف رویه عرضه و تقاضا است و به عبارت دیگر فروش به صورت غیر شفاف خارج از بورس انجام می شود.
پنج - التهابات موجود، به سبب وجود سفته بازی و شفاف نبودن خریداران است؛ زیرا کسانی در بورس خرید می کنند که آن محصول را در خارج از بورس، زیر قیمت می فروشند و تقاضاهای کاذب را در بورس ایجاد می کنند.
شش - براساس تبصره ماده 2 آیین نامه اجرایی ماده 37 قانون رفع موانع تولید رقابت پذیر و ارتقای نظام مالی کشور، برای کالاهای پذیرش شده در بورس کالا، مازاد عرضه صرفاً براساس فرآیند عرضه وتقاضا (رینگ) داخلی بورس مزبور تعیین می شود. به گونه ای که اگر پس از عرضه در 3 نوبت متوالی به قیمت متناسب، تقاضا وجود نداشته باشد، مازاد عرضه مبتنی بر تشخیص وزارت صنعت، معدن و تجارت، حسب مورد با کسب نظر از وزارت جهاد کشاورزی و اتاق های بازرگانی ایران و تعاون خواهد بود؛ لیکن این تبصره اجرا نمی گردد.
هفت - در تبصره ماده 2 آیین نامه اجرایی ماده 37 قانون رفع موانع تولید رقابت پذیر و ارتقای نظام مالی کشور، به میزان حداقل عرضه با توجه به حداقل نیاز داخلی و ظرفیت های واحدهای پایین دستی توجه نشده است و اجرای این تبصره به این شکل، سبب خواهد شد عرضه کنندگان محصولات خود را با عرضه زیاد و بیش از حد، در 3 نوبت و بدون توجه به کشش بازار، به علت نبود تقاضا، صادر کنند و در نتیجه اجرای این تبصره، کاربرد اصلی خود را از دست بدهد.
هشت - تولید کنندگان به جای آنکه تامین کننده نیاز داخلی باشند، اقدام به صادرات این محصول می کنند که این موضوع و قیمت صادراتی محصولات فولادی از جمله ورق، مورد انتقاد وسیع بخش خصوصی است؛ در صورتی که ورق، شمش و اسلب فولادی، تیرآهن و میلگرد، کالاهایی هستند که هم اکنون به‌ صورت دایئمی در بورس کالای ایران مورد داد و ستد قرار می گیرند؛ وجود این امر و فراهم بودن فرایند بازاریابی این محصولات در بورس کالا، فضایی ایده‌آل را برای صادرات این گروه کالایی از بستر بورس کالا دارد.
نه - شورای رقابت به دلیل آنکه بیش از 50 درصد ظرفیت تولید ورق و بیش از 90 درصد تولید و عرضه این محصولات را در اختیار فولاد مبارکه تشخیص داد و همچنین به استناد اینکه شرکت فولاد مبارکه، قیمت پایه عرضه بورس را با احتساب تعرفه و سایر هزینه های واردات تعیین می کرد و در عمل منجر به بروز درجه تمرکز بسیار بالایی در بازار ورق های فولادی با ضخامت پایین شده بود، به موجب بند ۵ ماده ۵۸ قانون اجرای سیاست های کلی اصل ۴۴ قانون اساسی برای تنظیم این بازار با اکثریت آرا، دستورالعمل تنظیم بازار ورق گرم فولاد با ضخامت کمتر از ۵ میلی متر را در6 ماده و 4 تبصره ابلاغ کرد. لیکن این دستورالعمل به استثنا بندهای تعیین قیمت و عرضه محصول در بورس کالا از سوی شرکت فولاد مبارکه در بورس، اجرا نشده و نظارتی نیز از سوی شورای رقابت جهت اجرای دستورالعمل صورت نگرفته است. به طور مثال طبق تبصره ماده 5 این دستوالعمل، واحدهای تولیدی تاثیر گذار موظف هستند گزارش عملکرد شرایط مشتریان قراردادهای بلند مدت دربازار مچینگ را به شورای رقابت گزارش نمایند که این امر اجرا نمی شود
ده - در حال حاضر معاملات در بورس در بخش فولاد از جمله ورق، به صورت نقدی و سلف است که قراردادها به صورت نهایی بوده و امکان خرید و فروش آن ها فراهم نیست.
نشست کارشناسی
موضوع در جلسه کارگروه کارشناسی شورای گفتگوی دولت و بخش خصوصی در تاریخ 18/11/96 در اتاق ایران و با حضور نمایندگان اتاق ایران، وزارت صنعت، معدن وتجارت، سازمان توسعه و نوسازی معادن و صنایع معدنی، شرکت بورس کالای ایران، شرکت فولاد مبارکه اصفهان، سندیکای تولیدکنندگان لوله و پروفیل های فولادی، شرکت نورد و لوله اهواز، سندیکای صنایع آلومینیوم ایران، انجمن تولیدکنندگان فولاد بررسی شد. در پایان با توجه به مباحث مطروحه در جلسه مقرر شد پیشنهاداهای ارائه شده در این جلسه در صحن اصلی شورای گفتگوی دولت و بخش خصوصی جهت تصمیم گیری مطرح شود:
الف) پیشنهادها برای جلوگیری از وجود انحصار در تولید و کمبود عرضه مواد اولیه صنایع پایین دستی نسبت به تقاضا در بورس کالا
1 - از آنجا که حداقل میزان عرضه در دستورالعمل شورای رقابت، 25 درصد ذکر شده است و سقفی ندارد، پیشنهاد می شود شرکت فولاد مبارکه تا جایی که امکان دارد، محصول خود را در بورس کالا عرضه کند.

2 - واحدهای تولیدی نورد لوله اهواز،گیلان،کاویان و اکسین، در جهت اجرای دستورالعمل تنظیم بازار ورق گرم فولاد با ضخامت کمتر از ۵ میلی متر، کالای خود را در بورس عرضهکنند و همچنین درصورت داشتن مانعی در ارائه ضمانت نامه به بورس کالای ایران، کالاهای خود را با شرط نگهداری وجه کالا تا تحویل، در بورس عرضه و به فروش رسانند.
ب) پیشنهادها در خصوص بهبود مکانیسم عرضه و مچینگ مواد اولیه صنایع پایین دستی در بورس کالا
3 - دستورالعملی برای معاملات مچینگ با تعریف ثابت و مشخص از مچینگ و فرایند آن در بورس کالا و خارج از بورس توسط وزارت صنعت، معدن و تجارت و با أخذ نظر شرکت بورس کالای ایران، تدوین شود.
4 - یست خریداران بورس کالا جهت بهبود وضعیت کل زنجیره ارزش از معدن تا محصول های نهایی توسط وزارت صنعت، معدن و تجارت با کسب اطلاعات از شرکت بورس کالای ایران، مورد بازنگری قرار گیرد.
5 - با بازبینی مجدد ظرفیت های واحدهای تولیدی و پروانه های بهره برداری خریداران ورق، از سوی وزارت صنعت، معدن و تجارت، تخصیص این محصول به واحدهای تولیدی از طریق سایت بهین یاب انجام گیرد.
ج) پیشنهادتها در خصوص اجرای تبصره ماده 2 آیین نامه اجرایی ماده 37 قانون رفع موانع تولید در خصوص مازاد عرضه
6 - تبصره ماده 2 آیین نامه اجرایی ماده 37 قانون رفع موانع تولید اجراشود و جهت اجرای آن، میزان نیاز داخلی و نیاز صادراتی واحدهای تولیدی از سوی وزارت صنعت، معدن و تجارت ایران مورد بررسی و بازبینی قرار گیرد.
7 - شرکت فولاد مبارکه و شرکت بورس کالا، با رعایت آیین نامه های معاملات در بورس کالا، مازاد عرضه را با اولویت مشتریان واقعی که تقاضای آنان در بورس کالا تامین نشده است، به فروش رسانند و وزارت صنعت، معدن و تجارت به عنوان متولی تنظیم بازار و صنعت، عرضه مداوم و کافی از سوی واحدهای تولیدکننده ورق را به صورت مستمر، پیگیری و نظارت نماید.
د) صادرات مواد اولیه مورد نیاز صنایع داخلی
از آنجایی که رینگ صادراتی برای همه کالاها در بورس کالا وجود دارد؛ لذا عرضه کنندگان محصولات که صادرات این محصولات را نیز انجام می دهند، جهت شفافیت قیمت، موظف به عرضه محصولات خود در رینگ صادراتی بورس کالا گردند تا با ورود این کالاها به رینگ صادراتی بورس کالا و شفافیت معاملات حجم انتقادات کاهش یافته و بازاری منسجم و قدرتمند برای عرضه محصولات فولادی در بورس کالا پدید آید.
هـ) عدم اجرای دستورالعمل تنظیم بازار ورق گرم فولادی با ضخامت کمتر از ۵ میلی متر
از آنجایی که هر نهادی وظیفه نظارت بر دستورالعمل صادره خود را دارد؛ لذا شورای رقابت، اجرا یا عدم اجرای بندهای مختلف دستورالعمل فوق را بررسی و بر اجرای صحیح آن نظارت نماید. کند.
و) توسعه بازار زنجیره فولاد
شرکت بورس کالای ایران ابزارهایی همچون صندوق های کالایی، قراردادهای بلندمدت شامل قراردادهای آتی، کشف پریمیوم و تسویه چند مرحله ای، تابلوی مناقصه، اوراق خرید دین و معاملات تهاتری را جهت توسعه بازار کل زنجیره فولاد تعریف و استفاده نماید.کند
8 - مواد قانونی به ویژه "تبصره ماده 2 آیین نامه اجرایی ماده 37 قانون رفع موانع تولید رقابت پذیر و ارتقای نظام مالی کشور، دستورالعمل تنظیم بازار ورق گرم فولاد با ضخامت کمتر از ۵ میلی متر شورای رقابت" ؛
2 - نامه شماره 16968 مورخ 13/10/96 سندیکای لوله و پروفیل فولادی خطاب به اتاق بازرگانی ایران؛ و
9 - نامه شماره 1025/110/ ش مورخ 15/10/96 تشکل های تولیدی خطاب به وزارت امور اقتصادی و دارایی، وزارت صنعت، معدن و تجارت و کمیسیون اقتصادی مجلس شورای اسلامی.
نشست شورا
در آخرین نشست شورای گفت‌وگوی دولت و بخش خصوصی در سال ۹۶ مکانیسم عرضه و تعیین قیمت محصولات فولادی در بورس و خارج از بورس کالا بررسی و مقرر شد کارگروهی با حضور وزارتخانه‌ها و دستگاه‌های ذی‌ربط و سندیکای مربوطه تشکیل شود و مشکلات را مطرح و جمع‌بندی کند.غلامحسین شافعی، رئیس اتاق ایران در این نشست اظهار امیدواری کرد: آغاز سال جدید با فصلی نو و پربار در اقتصاد کشور همراه باشد.
تشکیل کارگروه تخصصی

جعفر سرقینی، معاون معدنی وزارت صنعت، معدن و تجارت، مشکل اصلی این بخش را کمبود در تولید ورق فولادی دانست و گفت: این موضوع در شورای رقابت نیز مطرح شد و بر اساس مصوبه شورا حرکت کردیم. همچنین تعرفه واردات ورق را از ۲۰ به ۱۰ درصد کاهش دادیم که متأسفانه این حرکت با افزایش قیمت‌های جهانی هم‌زمان شد و در نتیجه واردات ورق فولاد توجیه خود را از دست داد و این راهکار نتوانست مشکل را برطرف کند.به اعتقاد وی می‌توان میزان عرضه ورق فولاد در بورس که در حال حاضر حدود ۲۵ درصد از تولید ورق فولاد است را تغییر داد. وی گفت: این موضوع قابل مذاکره و توافق است؛ البته باید گونه‌ای عمل شود که سیستم به طور کلی دچار اختلال نشود.وی همچنین پیشنهاد استفاده از سیستم بهین یاب را نیز مطرح کرد. بر اساس اظهارات معاون وزیر صمت سیستم بهین یاب توانسته در حوزه آلومینیوم موفق عمل کند و مشکلات این حوزه را برطرف سازد.در ادامه حامد سلطانی‌نژاد مدیرعامل بورس کالا با اشاره به الزام شرکت فولاد مبارکه برای عرضه محصولات خود در بورس کالا از سال ۸۲، تصریح کرد: مصرف‌کنندگان ورق فولاد دو گونه هستند؛ مصرف‌کنندگان دائمی و مصرف‌کنندگان فصلی. برای تأمین نیاز گروه اول قرار شد بخشی از محصول در بورس کشف قیمت شود و بخشی نیز به صورت عرضه در خارج از بورس در اختیار تولیدکنندگان از جمله تولیدکنندگان خودرو، لوازم‌خانگی و غیره قرار گیرد.وی در رابطه با میزان عرضه فولاد در بورس کالا نیز گفت: میزان عرضه چندین مرتبه با اعتراض فعالان این حوزه تغییر کرده است و امروز در حدود ۴۰ درصد از محصولات تولیدی فولاد مبارکه در بورس و ۶۰ درصد در قالب خارج از بورس عرضه می‌شود. البته باید به این نکته نیز توجه داشت که قیمت‌های بورس کالا همواره از قیمت‌های جهانی کمتر بوده و حتی به ۲۵ درصد پایین‌تر از قیمت‌های جهانی نیز رسیده است.به اعتقاد سلطانی‌نژاد برای حل دغدغه مصرف‌کنندگان مستمر باید زنجیره فولاد در بورس حضور داشته باشد. وی گفت: حضور صنایع بالادستی و پایین‌دستی به صورت هم‌زمان در بورس می‌تواند به کشف قیمتی شفاف کمک کرده و به نفع این حوزه باشد.لطانی‌نژاد در مورد سیستم بهین یاب نیز گفت: استفاده از این سیستم مناسب است، البته در این حوزه مشکلی وجود دارد؛ بخشی از خریدها به شکل تأمین مالی تجاری انجام و سپس بین تولیدکنندگان عرضه می‌شود. حذف این واسطه‌گری، استفاده از سیستم بهین یاب را عملیاتی خواهد کرد.محمد لاهوتی، رئیس کنفدراسیون صادرات در ادامه صحبت‌های مطرح شده پیشنهاد داد: به جای تغییر در میزان عرضه، می‌توان تعرفه واردات ورق فولاد را از ۱۰ درصد پایین‌تر آورد. در نهایت مقرر شد کارگروهی با حضور دستگاه‌های ذی‌ربط و سندیکای مربوطه تشکیل شود و مشکلات موجود را مطرح و جمع‌بندی کند.
نتیجه گیری
با توجه به ساختارشرکت بورس کالا و از سوی دیگر وجودانحصارگر بزرگ ورق های فولادی یعنی فولاد مبارکه که به لحاظ مالکیت و مدیرت پدیدهای شگفت اگیز شده است و در نهایت زیرنظر دولت اداره می شود و با توجه به وجود رانت در بازار این محصول به دلیل عدم تعادل در عرضه و تقاضا و سنگینی کفه ترازو به نفع تقاضا به نظر می رسد راه حل اساسی این است که آزادی این بازار به صورت کامل اجرایی شود. برداشتن تعرفه برای یک دوره معین و آزادسازی عرضه کامل و احتمال سرمایه گذاری تازه در این شرایط راه حل نهایی است. در صورتی که این آزادسازی کامل اتفاق نیفتد مجادله به درازا کشیده شده امروز بازهم ادامه خواهد داشت و تنها جای ران خواران تغییرخواهد کرد.