جای ایران در آینده گاز جهان کجاست؟

ترک استریم و بازی بزرگ گازی روسیه با اروپا

ساعت 24-در حالی که ایران در همه سالهای 1358 تا 1368 درنبرد با صدام حسین رهبر مستبد عراق بود فرصتی برای استفاده از منابع جهانی و داخلی برای توسعه صنعت گاز نداشت. در دولت سازندگی آقای رفسنجانی نیز شرایط برای توسعه گاز به ویژه درعسلویه و در میدان گازی مشترک با قطر مهیا نشد. تنها در 1367 بود که شرایط برای توسعه گاز ایران فراهم شد. در این وضعیت بود که روسیه و قطر به مثابه دو غول گازی راه فتح بازارهای گاز را درپیش گرفتند.

حالا روسیه دروضعیتی قراردارد که اروپا را بازار انحصاری خود دانسته و با بازی های پیچیده می خواهد ضمن وابسته نگهداشتن اروپا به تامین گاز از این کشور این بازار را همچنان حفظ کند. سایت شورای راهبردی ایران در نوشته ای به این داستان پرداخته است. این نوشته که از منابع خارجی ترجمه شده است راهها و ترفندهای بازی پیچیده مسکو را نشان می دهد. در این نوشته آمده است: برای اروپا، فکر کردن به امنیت انرژی به معنای فکر کردن به روسیه است. ابتدا در ژانویه 2006 و سپس در ژانویه 2009، اختلاف روسیه و اوکراین بر سر قیمت گاز باعث توقف صادرات گاز روسیه به اروپا از طریق اوکراین – مسیر اصلی ترانزیت– شد.سیمون تاگلیاپیترا در یادداشتی که اندیشکده بلژیکی بروگل آن را منتشر کرد، نوشت: این اقدام روسیه خسارات اقتصادی قابل توجهی برای اروپا داشت، بویژه در کشورهای جنوب شرقی اروپا که برای تولید برق و تامین گرمای منازل مسکونی به شدت به گاز روسیه وابسته هستند.اروپا با تدوین یک استراتژی امنیت انرژی با محوریت کاهش وابستگی به وارادت گاز روسیه، به این بحران گازی واکنش نشان داد. اتخاذ این استراتژی به چند دلیل ضروری به نظر می رسید: 1). حدود یک چهارم ترکیب انرژی اروپا را گاز تشکیل می دهد. 2) تقریبا یک سوم گاز اروپا از روسیه وارد می شود. و 3). در مقایسه با نفت یا زغال سنگ، انتقال حجم زیادی از گاز به زیرساخت های بسیار بیشتری در منطقه نیاز دارد.
در اواسط بحران 2014 اوکراین، نگرانی ها درباره انگیزه های سیاسی روسیه برای قطع احتمالی صادرات گاز به سراسر اروپا باعث ایجاد اتحادیه انرژی اروپایی شد.

راهبرد اروپا و بازی روسیه
در حالی که اروپا استراتژی امنیت انرژی را توسعه می داد، روسیه نیز راهبرد مورد نظر خود را دنبال می کرد که هدف اصلی آن حفظ سهم این کشور در بازار گاز اروپا در آینده است. برای تحقق این منظور، روسیه در درجه نخست سعی دارد صادرات گاز به اروپا از مسیر اوکراین را تا سال 2020 خاتمه دهد.در سال 2015 گازپروم روسیه قراردادی را با شرکت های فعال اروپایی در حوزه انرژی جهت انجام پروژه نورد استریم 2 (جریان شمالی 2) امضا کردکه هدف آن توسعه ظرفیت انتقال خط لوله نورد استریم 1 (جریان شمالی 1)، میان روسیه و آلمان تا 55 میلیارد متر مکعب گاز در سال بود.از سال 2015، خط لوله نورد استریم 2 محور اصلی همه بحث های اروپایی مرتبط با روابط اتحادیه اروپا – روسیه بوده است. اما در حالیکه مذاکرات بی پایان سیاسی اروپا در خصوص این خط لوله در جریان بود، یک خط لوله مشابه روسی دیگر– ترک استریم – توسط گازپروم روسیه در عمق دریای سیاه اجرایی شد.

پروژه خط لوله ترک استریم در جریان دیدار ولادیمیر پوتین از ترکیه در دسامبر 2014 ، علنی شد. این خط لوله ظرفیت صادرات 31.5 میلیارد متر مکعب گاز روسیه به ترکیه و اروپا را دارد. همانند نورد استریم 2، این پروژه نیز بخشی از برنامه روسیه در ایجاد مسیرهای جایگزین اوکراین جهت صادرات گاز به ترکیه و اروپا است.پروژه ترک استریم شامل دو خط لوله است که هر کدام ظرفیت صادرات 15.75 میلیارد متر مکعب گاز در سال را دارند. در حالیکه خط لوله 1 تنها برای تامین نیاز گازی ترکیه طراحی شده است، خط لوله 2 برای صادرات گاز به اروپا در نظر گرفته شده است.بعد از یک سال از آغاز این پروژه، ساخت لوله فراساحلی خط 1 در 30 آوریل 2018 تکمیل شد. بخش ساحلی آن نیز در حال احداث است. ساخت خط لوله 2 نیز پیشرفت چشمگیری داشته است. براین اساس، انتظار می رود هر دو خط لوله تا پایان سال 2019 تکمیل شوند.اما با توجه به قوانین ضد انحصاری اتحادیه اروپا، گاز پروم به عنوان یک شرکت تولید کننده، حق فعالیت در حوزه خط لوله گاز در داخل اتحادیه اروپا را ندارد. از همین رو نیز، گازپروم در حال رایزنی با اپراتورهای شبکه گاز اروپا جهت بررسی گزینه های جایگزین بالقوه برای انتقال ظرفیت 15.75 میلیارد متر مکعب خط لوله 2 ترک استریم به بازارهای اروپایی است.اولین گزینه می تواند اتصال ترکیه به اتریش توسط خط لوله ای باشد که از بلغارستان، صربستان و مجارستان عبور می کند. مسیر پیشنهادی روسیه برای این خط لوله، همان مسیر ساوث استریم (جریان جنوبی) است که در سال 2014 کمیسیون اروپا با اجرای آن مخالفت کرده بودبرای اجرای این پیشنهاد، بلغارستان و صربستان به عنوان عناصر اصلی خط لوله جریان جنوبی فعالیت های خود را از سر گرفته اند.

شرکت گاز بلغارستان موسوم به "بلغارترانس گاز" نیز اخیرا زمینه های ایجاد هوب انتقال و تجارت گاز بالکان را فراهم کرده است. بلغارترانس گاز و گازترنس صربستان همچنین با شرکت های علاقمند به مشارکت در ساخت خط لوله از بلغارستان به مجارستان رایزنی کرده اند. قرار است لوله ها از مجارستان و از طریق خطوط موجود یا برنامه ریزی شده به اتریش متصل شوند.گزینه دوم می تواند ترکیه را به ایتالیا از طریق یک خط لوله عبوری از یونان وصل کند. مطالعه اولیه برای امکان سنجی ساخت چنین خط لوله ای در سال 2003 توسط شرکت های انرژی یونان و ایتالیا انجام شد. توسعه این پروژه به نام - پوزیدون - پس از توافق بین دولتی یونان و ایتالیا در سال 2005 آغاز شد.در سال 2013، پس از آنکه شرکت های کنسرسیوم عملیاتی حوزه گازی شاه دنیز - 2 در آذربایجان – که منبع اصلی کریدور گاز جنوبی را تشکیل می دهند – خط لوله ترانس آدریاتیک (TAP) را برای اتصال خط لوله ترانس آناتولی (TANAP) به ایتالیا انتخاب کردند، پروژه پوزیدون تا حد زیادی تحت الشعاع قرار گرفت.

اما این پروژه اخیرا به دلیل ایجاد فرصت های بالقوه برای اتصال خط لوله ترک استریم به ایتالیا و همچنین خط لوله بالقوه اسرائیل- یونان – خط لوله مدیترانه شرقی – ایتالیا مجددا احیا شده است.گزینه سوم، استفاده از ظرفیت اضافی خط لوله ترانس آدریاتیک است. این خط لوله 800 کیلومتری – در دست احداث – 10 میلیارد متر مکعب گاز آذری را در سال 2020 به ایتالیا تحویل خواهد داد. ظرفیت خط لوله ترانس آدریاتیک می تواند با اضافه کردن یک ایستگاه فشرده سازی جدید گاز تا 20 میلیارد متر مکعب افزایش یابد. این خط لوله همچنین دارای ویژگی فیزیکی جریان معکوس است که در صورت قطع یا نیاز به ظرفیت گاز بیشتر، می تواند گاز را از ایتالیا به جنوب شرقی اروپا منتقل کند. این انعطاف پذیری می تواند خط لوله ترانس آدریاتیک را به گزینه ای بسیار جذاب برای ترک استریم تبدیل کند.علاوه بر این، خط لوله جریان جنوبی نیز می تواند گزینه ای قابل اعتماد برای گازپروم باشد، زیرا نیاز به تغییر قراردادهای جاری با شرکای اروپایی ندارد.در هر صورت، گازپروم تصمیم خود را به زودی اعلام خواهد کرد، چرا که نخستین موعد انتقال گاز به اروپا از طریق ترک استریم اوایل سال 2020 خواهد بود.سرعت این پیشرفت ها نباید کسی را متعجب کند. چرا که روسیه مصمم است انتقال گاز 90 میلیارد متر مکعبی خود از طریق اوکراین را به حداکثر 10 تا 15 میلیارد متر مکعب تا سال 2019 برساند. به موازات ادامه بحث و جدل های تصمیم سازان اروپایی درباره نورد استریم 2، پروژه ترک استریم به وضوح در حال تبدیل شدن به به یک محور اصلی چانه زنی اصلی برای روسیه در "بازی بزرگ" انتقال گاز است.
حالا این پرسش برای علاقمندان به اقتصاد سیاسی ایران درکانون توجه قرار دارد : جایگاه دارندن دومین ذخایر گاز طبیعی جهان در بازارهای جهانی کجاست؟ آیا همانطور که برخی ناظران آگاه می گویند داستان تلخ جلوگیری از ورود ایران به سیاست جهانی در یک فضای بی تنش از سوی روسیه هدایت می شود تا ایران رقیب این کشور در صادرات گاز نشود؟