حذف صفر از پول ملی ایران ؛اقدام نمایشی؟
ساعت 24 - بزرگی بی‌سابقه اعداد در گزارش‌های رسمی دولت ایران، بانک مرکزی و شرکت‌های بزرگ در ایران موجب شده تا در سال‌های اخیر عملاً استفاده از واحد ریال دشوار شود. اصطلاحاتی نظیر «همت» (هزار میلیارد تومان) وارد ادبیات اقتصادی شده‌اند و بسیاری از گزارش‌ها به شکل غیررسمی با حذف شش صفر تهیه می‌شوند. در چنین شرایطی، بحث حذف صفر از ریال مجدداً به صدر موضوعات اقتصادی این کشور بازگشته است.
ایده حذف صفر برای اولین بار در سال ۱۳۷۲ از سوی بانک مرکزی ایران مطرح شد. طی سه دهه گذشته، این پیشنهاد بارها در دستور کار قرار گرفت، حتی چاپ چک‌پول‌های ۵۰ تومانی به جای ۵۰ هزار تومانی نیز در مقطعی انجام شد. در سال ۱۳۹۷ نیز انتشار ایران‌چک‌هایی با صفرهای کم‌رنگ، شایعاتی درباره اجرای قریب‌الوقوع طرح را دامن زد، اما اختلاف‌نظر میان دولت و مجلس مانع پیشرفت آن شد.
در ۱۳ مرداد ۱۳۹۸، دولت حسن روحانی لایحه حذف صفر را تصویب و به مجلس ارائه کرد. این لایحه با وجود تصویب اولیه در مجلس، به‌دلیل برخی ابهامات توسط شورای نگهبان رد شد و مسکوت ماند. با روی کار آمدن دولت چهاردهم، رئیس‌جمهور جدید، مسعود پزشکیان، مجدداً همان لایحه را به مجلس ارسال کرد.
بر اساس لایحه جدید، واحد پول ملی از ریال به تومان تغییر خواهد یافت. هر تومان معادل ۱۰ هزار ریال فعلی و به ۱۰۰ واحد فرعی به نام "پارسه" تقسیم می‌شود. برای دوره گذار، دو سال گردش هم‌زمان ریال و تومان در نظر گرفته شده است. چرا ایران می‌خواهد صفرها را حذف کند؟
بانک مرکزی ایران اهداف اصلی حذف صفر را چنین اعلام کرده است:
ساده‌سازی مبادلات روزمره و کاهش خطای حسابداری؛ کاهش هزینه‌های تراکنش و بهبود بهره‌وری اقتصادی؛ افزایش امنیت فیزیکی و کاهش نیاز به حمل حجم بالای اسکناس؛ تقویت اعتماد عمومی به پول ملی.
Skip
همچنین عنوان شده که با حذف صفرها، ریال قابلیت رقابت بیشتری در بازارهای بین‌المللی پیدا خواهد کرد. حذف صفر چقدر هزینه دارد؟بر اساس گزارش بهمن ۱۴۰۳ بانک مرکزی ایران، ارزش اسکناس و سکه‌های در دست مردم حدود ۱۴۵ هزار میلیارد تومان برآورد شده است. در سال ۱۳۹۸ این رقم حدود ۸۸ هزار میلیارد تومان بود. آمار رسمی از تعداد اسکناس در گردش به‌روز نشده، اما در همان سال حدود ۹ میلیارد قطعه اعلام شده بود.
عبدالناصر همتی، رئیس وقت بانک مرکزی، در سال ۱۳۹۸ اعلام کرده بود هزینه ضرب یک سکه ۵۰۰ تومانی حدود ۸۲۰ تومان و امحای هر اسکناس کهنه حدود ۳۵۰ تومان هزینه دارد. حسن خوشپور، معاون پیشین سازمان برنامه و بودجه، تخمین زده که مجموع هزینه‌های مستقیم و غیرمستقیم اجرای طرح از جمله جمع‌آوری اسکناس‌های قدیمی، ضرب و چاپ پول جدید، به‌روزرسانی سامانه‌های بانکی و آموزش و اطلاع‌رسانی، «بین ۳ تا ۵ هزار میلیارد تومان» خواهد بود.
آقای خوشپور می‌گوید: «با اجرای طرح حذف صفر، تمام اسکناس‌ها و سکه‌های فعلی عملاً فاقد اعتبار می‌شوند و باید جمع‌آوری و نابود شوند، که خود نیازمند منابع مالی قابل توجهی است.» کشورهای دیگر چه کرده‌اند؟
بین سال‌های ۱۹۲۳ تا ۲۰۰۹، حدود ۵۰ کشور در مجموع ۲۷۲ صفر را از پول‌های ملی خود حذف کردند. ترکیه در سال ۲۰۰۵ با حذف شش صفر از لیر و اجرای هم‌زمان برنامه مهار تورم، موفق شد در اقتصادش ثبات نسبی ایجاد کند. لهستان هم در سال ۱۹۹۵ با حذف چهار صفر شرایط اقتصادی را بهبود داد.
در مقابل، کشورهایی مانند آرژانتین، زیمبابوه و ونزوئلا با وجود حذف صفرهای متعدد، به‌دلیل بی‌ثباتی اقتصادی و فقدان اصلاحات اساسی، نتیجه‌ای نگرفتند. برای نمونه، زیمبابوه پس از حذف ۲۵ صفر، مجبور شد دلار آمریکا و یورو را جایگزین پول ملی کند. آرژانتین هم در سال ۱۹۹۶، پس از حذف ۱۱ صفر، دوباره دچار بحران اقتصادی شد.
سیامک جوادی، مدرس امور مالی در دانشگاه تگزاس، در گفت‌وگو با بی‌بی‌سی فارسی می‌گوید: «حذف صفر، تنها زمانی موثر است که همراه با بسته اصلاحات اقتصادی اجرا شود؛ در غیر این صورت، صرفاً واحد اندازه‌گیری تغییر می‌کند. »
به گفته او، حذف صفر بیشتر یک نوع «خبر درمانی» است که ممکن است تاثیر روانی کوتاه‌مدتی داشته باشد، اما در بلند مدت اگر با اصلاحات واقعی همراه نباشد، فایده‌ای نخواهد داشت. موافقان و مخالفان چه می‌گویند؟
بیشتر اقتصاددانان معتقدند حذف صفر به‌تنهایی تورم‌زا نیست، اما در شرایط نبود زیرساخت مناسب، می‌تواند در کوتاه‌مدت باعث گرد شدن قیمت‌ها به بالا و افزایش هزینه برخی کالاهای ارزان‌قیمت شود، به‌ویژه اگر پول خرد کافی وجود نداشته باشد.
حسن قضاوی، معاون سابق بانک مرکزی، در سال ۱۳۹۰ اعلام کرد که تجربه کشورهای اروپایی نشان می‌دهد تغییرات پولی می‌تواند بر قیمت‌گذاری اثرگذار باشد، به‌ویژه در صورت نبود سکه‌ها یا اسکناس‌های خرد.
مهدی قدسی، کارشناس اقتصادی، به بی‌بی‌سی فارسی گفت: «حذف چهار صفر به طور کلی اقدام بدی نیست و می‌تواند مردم را از اعداد بزرگ خلاص کند و بار روانی مناسبی دارد. »
«اما شرط لازم برای چنین اقدامی، داشتن یک اقتصاد سالم و بدون تحریم است. شاید بهتر باشد ابتدا تکلیف مذاکرات و تحریم‌ها مشخص شود، سپس دولت و بانک مرکزی دست به این اقدام بزنند تا در سال‌های بعد مجبور نباشند مجددا از ریال صفر حذف کنند. »
حذف صفر از ریال، اقدامی فنی و پرهزینه است که تنها در صورت همراهی با اصلاحات ساختاری می‌تواند به نتایج مثبت منتهی شود. تجربه جهانی نیز تایید می‌کند که حذف صفر بدون ثبات سیاسی، اقتصادی و سیاست‌های مکمل، نتیجه‌ای جز اتلاف منابع نخواهد داشت.