جمهوری اسلامی ایران در شطرنج غبار آلود

کنش‌ها و واکنش‌های عقلانی کشورها در این وضعیت استراتژیک چگونه خواهد بود؟ نظریه بازی به ما می‌گوید برای گرفتار نشدن در تله ناسازگاری زمانی لازم است هوشمندانه وضعیت را از انتها به ابتدا تحلیل کنیم. فرض کنیم کشور «الف» به کشور «ب» حمله کرده باشد، کشورهای عضو پیمان «ج» می‌دانند که کشور «الف» نمی‌تواند همزمان با همه آن‌ها درگیر شود. بنابراین، آن‌ها نیز به جنگ وارد می‌شوند. اما این به آن معنی است که در گام اول، ورود به جنگ نمی‌تواند برای کشور «الف»، عقلانی باشد. غیرمعتبر بودن تهدید کشور «الف» در اینجا از دو فرض ناشی می‌شود: اول، تصمیم‌گیران عقلانی رفتار می‌کنند و دوم، بازی جنگ نهایتا در دو گام پایان می‌یابد. این چارچوب نظری اما می‌تواند بازی‌های غنی‌تری، مانند شطرنج را نیز در بر گیرد.  

ریشه‌ شطرنج با نام چاتورانگا به معنای «چهار بخش ارتش» (پیاده‌نظام، سواره‌نظام، فیل‌ها و ارابه‌ها) به قرن ششم میلادی در هند بازمی‌گردد و به‌دلیل اتکای شدید آن بر تفکر استراتژیک زمان‌مند یکی از قدیمی‌ترین و در همین حال، قدرتمندترین نمادهایی است که برای توصیف وضعیت‌های ناظر بر تعارض کشورها مانند دیپلماسی و به‌ویژه جنگ استفاده می‌شود.

در بازی شطرنج، هر بازیکن در انتخاب هر حرکت نه تنها باید واکنش بازیکن مقابل به این حرکت را پیش‌بینی کند، بلکه ناگزیر باید تصوری از دنباله حرکت‌های احتمالی بعدی، بعدی‌تر و... خود و حریف داشته باشد. روشن است که یک فرد هیچ‌گاه نمی‌تواند این دامنه وسیع از حرکات و احتمال‌های مرتبط با آن را در ذهن محاسبه کند؛ اما به هر حال، برنده بازی همان بازیکنی است که نه تنها از تدبیر بهتر بهره می‌برد، بلکه از انعطاف کافی برای پذیرش واقعیت‌های موجود و واکنش متناسب با آن برخوردار است.

چنانچه یک بازیکن به سمت تهاجم یا دفاع غیرمدبرانه سوگیری داشته باشد، آنگاه دست حریف را برای پیش‌بینی رفتارهایش باز می‌کند. نگاه یک شطرنج‌باز هیچ‌گاه نباید معطوف به گذشته و مهره‌های از دست‌رفته باشد، بلکه او باید بر اساس نگاهی آینده‌نگر به داشته‌های فعلی خود و حریف و گزینه‌های پیش رو بنگرد. واقعیت البته از بازی شطرنج بسیار پیچیده‌تر است.

نوید رییسی - دنیای اقاصلاد