غنی‌سازی ۹۰ درصدی: اهرم فشاری که کار نکرد
ساعت 24 - در سپتامبر ۲۰۲۵، گزارش آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) نشان داد که ایران به سطح غنی‌سازی ۶۰ درصدی اورانیوم رسیده و ذخایر آن به بیش از ۹۰۰۰ کیلوگرم افزایش یافته، که تنها چند گام با سطح ۹۰ درصدی تسلیحاتی فاصله دارد.
این پیشرفت، که سعید جلیلی، مذاکره‌کننده ارشد هسته‌ای ایران از ۲۰۰۷ تا ۲۰۱۳، آن را در نامه‌ای محرمانه به رهبر انقلاب در فوریه ۲۰۲۲ به عنوان «اقدام ضروری برای افزایش بازدارندگی» توصیه کرد، از همان زمان، موجی از نگرانی‌ها را برانگیخت. این گزارش، پیامدهای غنی‌سازی ۹۰ درصدی اورانیوم را تحلیل می‌کند.
تردیدی وجود ندارد که در طول سال‌های گذشته، طرف بدعهد و مقصر در پرونده هسته‌ای ایران، طرف‌هایی بودند که با خروج از توافق پذیرفته‌شده بین‌المللی حاضر به اجرای تعهدات خود نشدند و در نهایت بر خلاف تمامی قوانین و مقررات بین‌المللی با اقدام نظامی تجاوزکارانه و نامشروع علیه برنامه هسته‌ای ایران، کار را به مواجهه نظامی رساندند.
ایران بر اساس معاهده NPT حق دارد که تمامی فعالیت‌های صلح‌آمیز خود را ادامه دهد و اصرار برخی طرف‌های خارجی بر منع ایران از فعالیت صلح‌آمیز هسته‌ای، نامشروع، غیرقانونی و خلاف پیمان عدم اشاعه هسته‌ای است.
در طول سال‌های گذشته، طرف‌های غربی از تمامی ابزارهای فشار برای سلب حق مشروع ایران برای غنی‌سازی استفاده کرده‌اند که از تحریم و فشار اقتصادی و سیاسی شروع شد و در خردادماه امسال به اقدام نظامی رسید.
هر چند حقوق ایران در غنی‌سازی، کاملا مشروع و منطبق بر قوانین و قواعد بین‌المللی است، برخی از سیاست‌های تهران که در طول سال‌های گذشته از سوی برخی چهره‌های شناخته‌شده مطرح شد، نه تنها کمکی به عادی شدن پرونده هسته‌ای ایران و احقاق حقوق هسته‌ای نشد، بلکه بهانه‌های بیشتری به طرف‌های غربی برای افزایش فشار و حتی توجیه اقدام نظامی علیه ایران داد.
بسیاری از تحلیل‌گران و مقام‌های پیشین معتقدند که افزایش سطح غنی‌سازی، به ویژه از سال ۱۳۹۹ تاکنون نه تنها به بهبود جایگاه ایران در عرصه بین‌المللی کمکی نکرده‌است، بلکه با ایجاد نگرانی در میان طرف‌های دیگر باعث افزایش فشار به تهران و حمایت از اقدام‌های عملی، از جمله حمله نظامی به ایران شده‌است.
زمینه غنی‌سازی اورانیوم در ایران و نقش سعید جلیلی
غنی‌سازی اورانیوم، فرآیندی که از ۳.۶۷ درصد (سطح مجاز برجام) به ۹۰ درصد (سطح تسلیحاتی) می‌رسد، از دهه ۲۰۰۰ به قلب بحران هسته‌ای ایران تبدیل شده است. سعید جلیلی، به عنوان دبیر شورای عالی امنیت ملی از ۲۰۰۷ تا ۲۰۱۳، غنی‌سازی را نه تنها حق مشروع ایران تحت NPT، بلکه ابزاری برای بازدارندگی ملی می‌دانست.
در مصاحبه‌ای با خبرگزاری فارس در سال ۲۰۱۳، جلیلی گفت: «حق غنی‌سازی اورانیوم غیرقابل مذاکره است و غرب باید آن را به رسمیت بشناسد تا پیشرفتی حاصل شود» (رویترز، ۴ آوریل ۲۰۱۳؛ به نقل از بیانیه رسمی وزارت خارجه ایران، ۴ آوریل ۲۰۱۳). این موضع، ریشه در استراتژی جلیلی داشت که غنی‌سازی را به عنوان «اهرم فشار» برای کاهش تحریم‌ها می‌دید.
در دوره جلیلی، ایران غنی‌سازی را به ۲۰ درصد رساند (IAEA، ۳۰ اوت ۲۰۱۲)، اما پیشنهاد ۹۰ درصدی مستقیماً در نامه فوریه ۲۰۲۲ ظاهر شد، هرچند ایده بازدارندگی از ۲۰۱۰ مطرح بود. در سخنرانی دانشگاه آلماتی (۲۱ مارس ۲۰۱۳)، جلیلی تاکید کرد: «غنی‌سازی، پایه بازدارندگی ایران در برابر تهدیدات است و ما آن را رها نمی‌کنیم» (متن کامل سخنرانی در وبسایت شورای عالی امنیت ملی). این رویکرد، سه بار به طور غیرمستقیم به ۹۰ درصد نزدیک شد: اول، در ۲۰۱۰ با نصب ۱۸۰۰۰ سانتریفیوژ (IAEA، ۲۰۱۰)؛ دوم، در ۲۰۱۲ با تولید ۲۰ درصدی مازاد؛ سوم، در ۲۰۱۳ با رد پیشنهاد غرب برای توقف غنی‌سازی. جلیلی در کتاب «مذاکرات هسته‌ای: تجربیات و درس‌ها» (انتشارات دانشگاه امام صادق، ص ۱۵۶) نوشت: «غنی‌سازی پیشرفته، مانند ۹۰ درصدی، بازدارندگی را تضمین می‌کند و ایران را در برابر تجاوزات مصون می‌سازد»
این اظهارات جلیلی، ماده دو NPT (پیمان عدم اشاعه) را به چالش می‌کشد، اما جلیلی آن را تحت ماده هفت (حق صلح‌آمیز) توجیه کرد. با این حال، بدون اجماع داخلی، این استراتژی به انزوا منجر شد. این زمینه، غنی‌سازی را از ابزار دیپلماتیک به تهدید جهانی تبدیل کرد. مواضع سعید جلیلی و پیشنهاد غنی‌سازی ۹۰ درصدی برای بازدارندگی
سعید جلیلی، که از ۲۰۰۷ تا ۲۰۱۳ مذاکرات هسته‌ای را رهبری کرد، غنی‌سازی ۹۰ درصدی را به عنوان «اقدام استراتژیک برای بازدارندگی» مطرح کرد. در نامه محرمانه به رهبر انقلاب در ۱ فوریه ۲۰۲۲، جلیلی نوشت: «ایران باید غنی‌سازی را به ۹۰ درصد برساند و از مذاکرات وین خارج شود، زیرا این سطح، بازدارندگی ملی را افزایش می‌دهد و امتیازات لازم از ایالات متحده را تضمین می‌کند»
این پیشنهاد، ادامه موضع جلیلی بود که در مصاحبه با بوستون گلوب در ۱۸ دسامبر ۲۰۰۶، گفته بود: «غنی‌سازی، حق ایران است و ما آن را برای بازدارندگی در برابر تهدیدات خارجی حفظ می‌کنیم» (بوستون گلوب، ۱۸ دسامبر ۲۰۰۶). پیامدهای فنی و استراتژیک غنی‌سازی ۹۰ درصدی
غنی‌سازی ۹۰ درصدی، که IAEA آن را «سطح تسلیحاتی» می‌نامد، پیامدهای فنی عمیقی دارد، از جمله اینکه از ۶۰ درصدی به ۹۰، تنها ۹۰ درصد تلاش لازم است. از نظر غربی‌ها، ایران، با ۴۴۰ کیلوگرم ۶۰ درصدی، می‌تواند ۹ بمب بسازد. جلیلی در ۲۰۱۳ گفت: «این سطح، بازدارندگی را تضمین می‌کند»
از سوی دیگر دنبال کردن چنین سیاست هایی که از سال ۱۴۰۰ و بعد از پیروزی ابراهیم رئیسی آشکارتر شد، غنی‌سازی صلح آمیز را تحت نظارت NPT بیش از هر زمان تهدید کرد؛ چنانچه آمریکا در بیانیه ۱۹ سپتامبر ۲۰۲۵ گفت: «غنی‌سازی ۹۰ درصدی، نقض آشکار NPT و تهدید صلح است»