شناخت خواص گیاهان داروئی

شناخت خواص گیاهان داروئی گیاهان از همان آغاز تمدن بشری در درمان‌های داروئی به‌کار برده می‌شدند و حتی بعضی از مشتقات آنان مانند اَسپرین، رزرپین و گلیکوزیدهای قلبی نقاط اتکای اصلی در دارو درمانی بوده‌اند.
امروزه نیز داروهای گیاهی سهم بزرگی از فرآورده‌های داروئی تجارتی ساخته شده را به خود اختصاص داده‌اند که برای مثال می‌توان افدرین از گیاه افدرا، دیژیتوکسین از گل انگشتانه، سالیسین از درخت بید و رزرپین از گل مار را نام برد و حتی کشف داروی ضد سرطان Paclitanel از گیاهان سرخدار، بر نقش گیاهان به‌عنوان یک منبع جاودانه برای طب مدرن تأکید مضاعفی می‌باشد.
اگر چه با توسعه صنایع داروئی در اوایل قرن بیستم، داروهای گیاهی تا حدی زیادی اعتبار و ارزش خود را نسبت به داروهای جدید صناعی در بین اطباء از دست دادند. اما در دهه اخیر اقبال دوباره‌ای برای مصرف داروها و فرآورده‌های گیاهی - طبیعی به‌وجود آمده است. در این میان از آنجائی که با وجود فلور متنوع گیاهی ایران، هنوز گیاهان داروئی به‌صورت کاملاً علمی و مستند معرفی نشده‌اند، از این رو ما سعی داریم در حد مقدور خود و در جهت اطلاع‌رسانی نسبت به معرفی این نوع گیاهان اقدام کنیم.
در این مبحث نگاهی داریم به ویژگی‌ها، محل رویش، کاربرد درمانی و آثار کوچک، ریوند چینی و گردوی کوهی که با هم می‌خوانیم:
● کرچک
▪ ریخت‌شناسی:
در مناطق گرم جنوب به‌صورت درختچه‌های بزرگ و پایا و در نقاط سرد به‌صورت بوته‌های یک‌ساله تا ارتفاع یک متر می‌روید. برگ‌ها نسبتاً بزرگ، یا پنجه‌ای مرکب و در حاشیه دندانه‌دار. گل‌ها در مجتمع در خوشه گرزن‌های انتهائی، میوه کپسول و سطح آن پوشیده از زواید سوزنی بلند خارمانند است در داخل هر قاب یک دانه با پوسته سخت و مرمرگونه وجود دارد.
▪ محل رویش:
در مناطق گرم جنوب ایران، بلوچستان، آذربایجان، بخش‌های شمالی ایران و خراسان پراکندگی دارد.
▪ زمان برداشت:
در تمام سال کپسول دانه‌ها هنگام شکفتن جمع‌آوری می‌شود.
▪ قسمت مورد استفاده:
دانه و روغن آن.
▪ کاربرد درمانی:
مسهل است و به‌عنوان قطره چشمی برای برطرف کردن تحریکات مواد خارجی در چشم و همچنین به‌عنوان حلال برای تجویز بعضی از داروها استفاده می‌شود.
▪ آثار فارماکولوژیک:
سبب مهار سنتز پروتئین، از طریق ریبوزوم در سلول‌های میلومای موش می‌شود.
▪ احتیاط مصرف:
مصرف خوراکی یا دوز بالا مسهل قوی است و ایجاد تهوع، استفراغ و کلویک می‌کند. در موارد انسداد روده نباید مصرف شود. دانه‌های گیاه حاوی پروتئین سمی ریسین است که واکنش‌های حساسیتی ایجاد می‌کند.
▪ منع مصرف:
در انسداد مجاری گوارشی و دوران بارداری نباید مصرف شود.
▪ ترکیبات شیمیائی:
اسید چرب غیراشباع (ریسنولئیک اسید)، پروتئین (ریسین).
● ریوند چینی
▪ ریخت‌شناسی:
این گیاه چند ساله که ارتفاع آن به ۳ متر می‌رسد با برگ‌های پنجه‌ای‌شکل، دارای ریزوم ضخیم و گل‌های کوچک قرمزرنگ می‌باشد.
▪ محل رویش
به‌صورت کاشته شده در ایران موجود می‌باشد.
▪ زمان برداشت
در ماه‌های مهر و آبان جمع‌آوری می‌شود. غده‌های زیرزمینی را از زمین خارج کرده و پس از تراشیدن سطح خارجی آنها را تقسیم و در حرارت ۴۰-۳۰ درجه سانتی‌گراد و یا در هوای آزاد خشک می‌شود.
▪ قسمت مورد استفاده:
ریزوم‌ها
▪ کاربرد درمانی:
ریزوم و ریشه این گیاه دارای خواص ضدعفونی‌کننده، قابض، مسهل، کاهش‌دهنده فشار خون، مقوی معده و اشتهاآور می‌باشد. در دوز کم ضداسهال و در دوز بالا مسهل می‌باشد. در طب چینی در سرطان یبوست، اسهال، تب، سردرد، یرقان، مالاریا، زخم، سوختگی و دندان‌درد استفاده می‌شود.
▪ آثار فارماکولوژیک:
به واسطه حضور مشتقات آنتراکینون و تانن دارای دو اثر ملین و قابض می‌باشد با دوز پائین ضداسهال و در دور بالا به‌عنوان یک ماده مسهل می‌باشد.
▪ احتیاط مصرف:
برگ‌های گیاه بسیار سمی است که بعد از خوردن باعث شکم‌درد، تهوع، استفراغ، تنگی‌نفس، سوزش دهان و حنجره، خونریزی داخلی، کوما و حتی مرگ می‌شود.
▪ منع مصرف:
در دوران شیردهی و بارداری، بیماران بواسیری، روماتیسمی و کلیوی مصرف نشود.
▪ ترکیبات شیمیائی:
گیلیکوزیدهای آنتراکینونی (Rhein, Emodin)، فلاونوئید، اسیدهای فنلی، تانن، کلسیم اگزالات، اسیدهای چرب، رزین، نشاسته، کربوهیدرات، اسانس.
▪ نحوه و میزان مصرف:
۱) ریزوم و ریشه: ۱-۲/۰ گرم در روز طبق دستور مصرف شود.
۲) جوشانده: ۱۰۰ میلی‌لیتر جهت رمان یبوست عصرها میل شود.
۳) تنتور: جهت تحریک اشتها، ۲۰ قطره همراه آب، ۲ بار در روز میل شود.
▪ مصرف غذائی:
ساقه گیاه مصرف خوراکی دارد.
● گردوی گیاهی(سیاه تنگرس صخره روی)
▪ ریخت‌شناسی:
درختچه‌های ایستاده یا خوابیده، پوشیده از کرک‌های خشن و زبر، بدون تیغ، دارای برگ‌های خزان‌ریز و متناوب می‌باشد. ساقه متعدد، ایستاده یا خوابیده با شاخه‌های طویل دارای پوست خاکستری‌رنگ، برگ‌ها بیضی - تخم‌مرغی، یا واژ تخم‌مرغی، گاهی تقریباً مدور، نوکدار، در قاعده قلبی شکل می‌باشد. گل زرد مایل به سبزرنگ بسیار کوچک و در مجتمع‌های ۰ - ۳تائی است.
▪ محل رویش:
در ارتفاعات نزدیک ارومیه، ارتفاعات شاهو، اراک، اصفهان، ارتفاعات سفیدخانی، راسوند، اشترانکوه، ارتفاعات الوند، دورود، زردکوه، کوه دینار، تل خسروی پراکندگی دارد.
▪ زمان برداشت:
پوست درختان ۴-۳ ساله در اواخر بهار و اوایل تابستان جمع‌آوری می‌گردند.
▪ قسمت مورد استفاده:
پوست گیاه
▪ کاربرد درمانی:
گیاه مسهل ملایم است و برای یبوست به‌کار می‌رود.
▪ آثار فارماکولوژیک:
گلیکوزیدهای آنتراکینونی سبب اثر مسهلی گیاه می‌باشد.
▪ منع مصرف:
در دوران بارداری و شیردهی مصرف گیاه توصیه نمی‌شود.
▪ ترکیبات شیمیائی:
آنتراکینون، گلیکوزید، فلاوونوئید، تانن
▪ نحوه و میزان مصرف:
۱) پوست خشک شده: ۵/۲-۵/۰ گرم روزانه میل شود.
۲) عصاره مائی
به نسبت ۱:۱ در الکل ۲۵%، ۵-۲ میلی‌لیتر، سه بار در روز میل شود.