اضطراب وجودی پس از شگفتی
اضطراب وجودی چیست هنگامی که انسان از ساحت روزمرگی به درآید و اشتغالاتش به امور جزئی کاهش یابد و یا از بین برود، اگر به عالم و به موجودات نظر بیفکند، در او ابتدا حالت درونی «تحیر» رخ می دهد و در مرتبه ای دیگر، نوعی حالت تشویش و اضطراب بر او عارض می شود که از نوع تشویش و اضطرابی نیست که در فرد برای امور مادی روی می دهد.
این تشویش معلول درک عمیق تری از لایه های وجود است که این درک ناظر است به برخی مسائل بنیادین زندگی انسان و نسبت انسان با وجود و عالم. این حالت را که آمیخته با درک و تشویش و اضطراب است، «اضطراب وجودی» می نامیم.
تحیّر در واقع پایان روندی است که انسان از امور مادی فاصله می گیرد ـ این فاصله صرفاً فاصله ای درونی است و به معنای قطع رابطه فیزیکی و یا زمانی و مکانی با اشیاء نیست ـ و تلاش می کند در سکوت و یا به نوعی با آرامش و طمأنینه نفس، متوجه موجودات اطراف خویش شود.
در این توجه، لایه ها و وجوهی از وجود این موجودات، برای او منکشف می شود که قبلاً و درحالت پوشیدگی و غرق در روزمرگی، نه تنها به صورت بالفعل، به آنها آگاهی نداشت بلکه حتی در بعضی مواقع تصوری از آن نیز در نفس خویش حاضر نمی دید.
این درک، نوعی درک کلی و عام و وجودی است؛ کلی است چون حاوی ادراکی درباره وجود به معنای کلی و مصدری لفظ است، به گونه ای که برای فرد، پرسش هایی راجع به حقیقت وجودی موجود و جایگاه وجودی آن، در نسبت با دیگر موجودات مطرح می شود، و عام است چون این ناظر است به موجود از آن جهت که موجود است نه از آن جهت که فلان موجود متعیّن خاص است و از این رو دارای عمومیت و اطلاق است و وجودی است چون این ادراک، ادارک عمیق وجود است.
در حالت تحیّر، آنچه اولاً و بالذات در فرد حاصل می شود، حالت «اعجاب و حیرت مطلق» است نسبت به این «نحوه بودن» وجود و دلیل این حیرت آن است که فرد، تاکنون با این نحوه وجود تماسی نداشته است و زمانی که به یکباره با این نحوه بودن مواجه می شود، بی اختیار برای او حالت حیرت رخ می دهد. و حالت تحیّر، ثانیاً و بالعرض واجد اداراکاتی است که خصیصه وجودی به معنایی که گفته آمد ویژگی بارز و مشخص آنها می باشد.
در اوایل، تحیر به حدی قوی و غالب است که فرد سراسر حیرت است و شگفتی نسبت به وجود، به نحوی که حتی محتمل است از حیث زندگی روزمره دچار برخی مشکلات شود، اما در مراحل بعدی، تحیّر خود را، به صورت پرسش های مکرر وجودی که ناظرند به حاق وجود برای فرد متجلّی می کند و در مرحله بعد فرد سعی می کند در چارچوب پرسش های وجودی با وجود ارتباط برقرار کند و چون عظمت و بسط وجود را می بیند، حالت خشوع و اضطراب و تشویش بر او عارض می شود.
علت پدیداری حالت خشوع در فرد آن است که فرد به مثابه انسان از آن جهت که انسان است، خود را در مقابل عظمت و شکوه بی مانندی می بیند که در تمام موجودات عالم جاری است و از طرف دیگر، وقتی که به خویش نظر می کند خود را سراسر عجز و حقارت می بیند و طبیعی است که این موجود حقیر در مقابل چنین عظمتی راهی جز خشوع مطلق ندارد. و اما عروض اضطراب و تشویش بر فرد علل مختلفی می تواند داشته باشد، مهمترین این علل، پرسش ها و معضله های بنیادین وجودی است که ذهنیت فرد را، به خود مشغول می کند.
این پرسش ها از آنجایی که از بنیاد عالم و حاق وجود تحقیق می کنند و نیز از بنیادهای زندگی انسانی به معنای مطلق تفحص می نمایند ، به قدری سهمگین هستند که انسان را دچار اضطراب دردناک و عمیقاً رنج آوری می کنند.
آنچه در این مرحله، فرد با آن روبه رو است تجربه ای عینی و جوهری است که مفاد این تجربه، انکشاف لایه هایی از وجود برای ذات فرد می باشد و به عبارت بهتر، حقیقت وجود با ذات فرد نسبت مستقیم و بی واسطه ای برقرار می نماید که از تجربه این نسبت وجودی است که ذات انسان در عمیق ترین لایه های خود، دستخوش دگرگونی و اضطراب می شود و این اضطراب تمام وجود فرد را در بر می گیرد.
پرسش های بنیادین در مرحله ای دیگر، خود را به صورت پرسش های دقیق، در رابطه با زندگی انسانی فرد نمایان می سازند؛ در این مرحله، فرد از ذات و بودن خود در عالم پرسش می کند که این پرسش، دربرگیرنده پرسش درباره کیفیت وجود و چیستی ماهیت انسان و نیز چرایی وجود انسان و سیر و روند آن در عالم وجود و مبدأ و مقصد و منتهی آن است. اینها به مسائل و دغدغه های درونی فرد تبدیل می شوند و از آنجایی که انسان درمی یابد که این پرسش ها و پاسخ به آنها دارای جنبه حیاتی می باشند و بر عظمت آنها وقوف می یابد، دچار اضطراب و تشویش می شود.
در مرحله دیگر، کثرت ورود در لایه های وجودی ، حالت حیرت و اضطراب وجودی را نیز به تمامی سطوح مختلف حیات فردی و اجتماعی انسان می کشاند، به گونه ای که حتی امور روزمره از معنای عادی و سطحی شان تخلیه می شوند و معنای وجودی و عمیق آنها در نظر فرد پدیدار می شود.
در این مرحله اضطراب وجودی، دیگر صرف یک حالت نفسانی زودگذر نیست بلکه نحوی دید و نظر به عالم است که فرد از طریق آن، به لایه های پنهان و شگفت آور موجودات دسترسی می یابد. این تسری و سریان حالت اضطراب وجودی را می توان به عنوان مثال در تجربه یکی از اندیشمندان غربی ملاحظه نمود: « من به هنگام سفر با مترو، اغلب با نوعی ترس، متحیر می مانم که واقعیّت درونی حیات فلان کسی که در راه آهن استخدام شده است چه می تواند باشد./.».
اکنون شاید سخن گفتن از شأن و مدخلیت این حالت در فلسفه و دین، بی وجه نباشد. برخی از حکما تصریح نموده اند که لازمه ورود به ساحت فلسفه، عبور از فطرت اول و رسیدن به فطرت ثانی است و این فطرت اول، روزمرگی و اشتغالات آن است و این فطرت ثانی، تحیّر است به معنای عام که شامل اضطراب وجودی نیز می شود.
از سوی دیگر، دین در معنای عام نیز نحوه نگاه به وجود است که این نحوه نگاه در شریعت حقه یعنی اسلام دارای مطابقت تام و کامل با حقیقت و وجود می باشد، و به این اعتبار، ورود در ساحت دین به معنای آن است که ذات فرد به مدد مبدأ وجود، این امکان را می یابد که با حقایق وجودی ارتباط برقرار کند و در ساحت دین، لازمه چنین ارتباطی با وجود، طی مقدماتی است که اولین آنها، تفکر در موجودات به مثابه آیات الهی است و این تفکر متوقف بر انکشاف اولی وجود در حالت حیرت و اضطراب وجودی برای فرد می باشد.
این سخن به معنای آن نیست که فلسفه و دین، امر واحدی هستند، بلکه مجرای ورود در ساحت دین و فلسفه به عنوان ساحات وجودی و معرفتی تقریباً یکی است که حیرت و اضطراب وجودی می باشد.
سید هادی موسوی
ساعت 24 از انتشار نظرات حاوی توهین و افترا و نوشته شده با حروف لاتین (فینگیلیش) معذور است.