به مناسبت روز جهانی فقر

فقر و ذوب همبستگی اجتماعی

ساعت 24 -درک فقرا از موقعیت فقیرانه شان احساسی تولید می کند که حاصل تجربه زیسته آنهاست . احساس تجربه ناخوشبختی و عدم رضایت از موقعیت به دلیل ناتوانی از تغییر آن یا سختی در تامین هزینه های زندگی که احساس نارضایتی از زندگی را افزایش می دهد . سختی مفهومی است که رنج و محنت زندگی فقرا را مطرح می کند جامعه شناسان نیز محرومیت اجتماعی را رایج ترین پیامد آشکار فقر معرفی کرده اند. برگر و لاکمن واقعیت را شامل دو بعد عینی و ذهنی می دانند ،

پدیده فقر واقعیتی است که به وسیله ذهن انسان ها تعبیر و تفسیر می شود از این رو ، روانشناسان اجتماعی احساس فقر را مهم تر از خود فقر می دانند و احساس فقر را یکی از عوامل کجروی معرفی کرده اند ، زیرا روابط اجتماعی فقرا حوزه ای است که بشدت تحت تاثیر احساس فقر قرار می گیرد . نقص شدید در عمکرد اجتماعی ، اقتصادی ، فرهنگی و سایر زمینه های جامعه می تواند به شیوع فقر و محرومیت بیانجامد و همانگونه که تبعیض به علت ظرفیت های جامعه شکل می گیرد ، فقر نیز محصول نظام اجتماعی است ولی چون پدیده فقر و محرومیت یک منبع تضاد است و عبور از حد های قابل تحمل فقر می تواند با تشدید تعارض های اجتماعی ، احساسات صلح طلبانه را تغییر دهد لذا به نظر می رسد پدیده فقر تهدیدی برای صلح اجتماعی است .

مطالعات فقر نیز نشان داده است که می توان پدیده فقر را به عنوان یک شاخص مهم در تشدید و تقویت نیروهای تضعیف کننده همبستگی و انسجام اجتماعی در نظر گرفت ، زیرا فقر و نابرابری اجتماعی مانع گسترش روایط اجتماعی بین گروه های اجتماعی می شود و بدنبال آن وفاق اجتماعی متزلزل و همبستگی اجتماعی تضعیف می گردد. همبستگی اجتماعی مهم است ، زیرا عواقب عدم همبستگی و گسستگی می تواند بسیار وسیع باشد ، که بارزترین آن قطبی شدن جامعه است اما نکته نگران کننده ، بی اعتنایی سیستماتیک نسبت به قطبی شدن جامعه و گسترش شکاف طبقاتی در کشور است که فرسایش همبستگی اجتماعی و ذوب پیوند های اجتماعی را بدنبال داشته است ، فراموش نشود که پیوند های اجتماعی رکن اصلی انسجام اجتماعی است و هر چقدر میزان و شدت چگالی روابط اجتماعی بین کنشگران در جامعه بالاتر باشد به همان نسبت استحکام انسجام اجتماعی افزایش می یابد. ( مراد از میزان چگالی روابط اجتماعی ، تعدد روابط اجتماعی ، شدت روایط اجتماعی ، تنوع گره ها و موجودیت ها در روابط اجتماعی است ) . منظور از شدت روابط اجتماعی نیز میزان فراوانی روابط اجتماعی بین کنشگران در جامعه است مثلا تعداد ملاقات هایی که بین دو خانواده صورت می گیرد میزان فراوانی روابط دوستی دو خانواده محسوب می شود و به همان نسبت استحکام اجتماعی نیز افزایش می یابد.

از طرف دیگر پدیده قطبی شدن جامعه با پدیده طرد اجتماعی ( اتمیزه شدن شهروندان ) یا جامعه توده وار در حال پیوند یافتن است ، یعنی زمینه شکل گیری عواملی که جنبش های اجتماعی را شکل می دهند را تقویت می نماید. فقر ، محرومیت و طرد اجتماعی جزء مواد اولیه و خوراک نیروی محرکه تئوری های جنبش های اجتماعی است . نظریه محرومیت( تد گور )، استدلال دارد که جنبش های اجتماعی پایه و اساس خود را دربین افرادی که احساس محرومیت از برخی مواهب ، امتیاز ها یا منابع را دارند تشکیل می دهند . نظریه جامعه توده وار ، نیز به اتمیزه شدن شهروندان اشاره می کند و استدلال دارد که جنبش های اجتماعی از افرادی تشکیل می شو ند که احساس ناچیزی یا جدا شدگی اجتماعی می کنند ، زیرا جنبش های اجتماعی احساس قدرت و تعلق اجتماعی را فراهم می آورد . نظریه ساختاری ، نیز محرومیت ، مشکلات و نارضایتی را بخشی از فشار شش عامل مهم شکل گیری جنبش های اجتماعی معرفی می کند . در پایان باید گفت که نتایج مطالعات جدید نشان می دهد که فقر و نابرابری در توزیع پاداش ها کنترل اجتماعی را بی ثبات و روابط بین شخصی را سست می نماید که سرانجام منجر به خصومت و خشونت فزاینده می شود ، هم چنین افرادی که در فقر ومحرومیت زندگی می کنند نسبت به دیگران احساس همبستگی کمتری نشان می دهند و کاهش رضایتمندی و اعتماد اجتماعی از دیگر نتایج بدست آمده است. جامعه شناسی انتقادی بعنوان حسگر های ارگانیسم اجتماعی می تواند یک سیستم ایمنی برای جامعه تلقی شود پس باید پذیرفت که اگر میزان محرومیت و نابرابری اجتماعی زیاد باشد ، یعنی توزیع منابع ارزشمند در جامعه به طور قابل ملاحظه ای دارای چولگی باشد ، پس زمینه وفاق اجتماعی در جامعه محدود و دچار انسداد می شود ، همبستگی اجتماعی دچار فرسایش و زمینه جهت ظهور کژ رفتاری ، خشونت ، جرم و جنایت و نا امنی های اجتماعی مهیا می گردد.

دکتر حسن امیدوار- جامعه‌شناس و پژوهشگر صلح