دکتر محمد طبیبیان تحلیل کرد
خدمت اسمیت به اقتصاد: نفع شخصی موتور خیرعمومی است
ساعت 24 - آدام اسمیت را پایه گذار علم اقتصاد به حساب می آورند، و کتاب او یعنی ‘ پژوهشی در ذات و دلائل ثروت ملل( ۱۷۷۶)’ را نقطه آغاز علم اقتصاد می دانند. دلیل این امر چیست؟ دیدیم با این که می دانیم قبل از او هم اندیشه ها و پارادایم های اقتصادی وجود داشت و اندیشمندان بارزی هم. افرادی مانند ریچارد کانتیلون ، مولف کتاب ‘ رساله عام پیرامون طبیعت تجارت’ و یا برنارد مندویل مولف کتاب ‘ افسانه زنبوران عسل و بسیاری دیگر در تاریخ ذکر شده اند، پس چگونه است که آدام اسمیت را پایه گذار علم اقتصاد می دانند؟ در پاسخ چند نکته را یاد آوری می کنم:
یکی از مدرس های یون مشهور به نام توماس اکیناس قدیس در واقع پایه گذار یا احیا کننده این فلسفه قانون طبیعی بود، دال بر این که مبنای حقوق انسانی قوانین تعیین شده توسط دیگر انسان ها نیست، حقوق انسانی واگذار شدنی نیستند بلکه بر مبنای خلقت الهی، طبیعت و عقل، هر انسان از حقوقی بر خوردار است که زائل شدنی نیست و این مجموعه را حقوق طبیعی خواندند. طبیعتا یکی از اولین نتایج این اعتقاد، ایده آزادی انسان در امر حکومت بود.
در این مکاتب فلسفی و فکری تا قرن هجدهم مطالب بسیار دامنه داری در مورد جایگاه خود خواهی انسان و دیگر خواهی، پیگیری منافع شخصی یا پیگیری خیر عمومی، در مورد تقوا یا بزهکاری و این که آیا اخلاق وجه هنجاری و ارزشی دارد و یا اینکه وجه علمی و عقلی و اصولاً چگونگی ارتباط اخلاق با ذات و طبیعت انسان، اینگونه گفتمان در جریان بود. دیگر تا اواخر قرون وسطی بحث سنتی اخلاق، مطلب نخ نما و بی اعتباری بود. این که افرادی در زمان نداری به یک جُبه پاره و تکه ای نان اکتفا کرده و این را نشان از خوار شمردن دنیا و نمایش پرهیز کاری می دانستند و در هنگام فرصت چنان رفتار طمع کارانه و آزمندانه نشان می دادند که شیطان شرمش می شد در جوامع و فرهنگ های مختلف به کرّات مستند شده بود، همچنین سایر حیطه های ریاکاری. نمونه آن راهبان اولیه مسیحی با لباس مندرس و سرپایی به پا و مسافرت با پای پیاده از این روستا به آن روستا و شهر به شهر برای موعظه و ترویج و مدتی بعد برخی از آنان در کسوت پاپ و اسقف کاخ نشین و میراث خوار امپراتوران رم بودند. این تعارض وعظ و عمل طبعا باید به نوعی مورد کنکاش قرار می گرفت و بازشکافی می شد. آدام اسمیت که خود فیلسوف اخلاق و با این سنت های فکری چند قرن اندیشه آشنا بود نقطه پایانی بر این مباحث گذاشت. او استدلال کرد که پیگیری منافع شخصی نه تنها نکوهیده نیست بلکه اگر در چارچوب مبانی اخلاقی خاصی انجام شود موجب تامین خیر عمومی هم هست و این دو می تواند همزیستس داشته باشند وبلکه لازم برای یکدیگر باشند. او به این نحو بحث اقتصاد را بر اساس ذات و فطرت انسان پایه گذاری کرد و بر مبنای رفتار انسانی قرار داد. سابقه تحصیلی و حرفه ای آدام اسمیت فلسفه بود و قبل از کتاب ثروت ملل کتابی تحت عنوان نظریه احساسات اخلاقی نوشته بود. در واقع یک فیلسوف در خط فلاسفه اخلاق طبیعی به شمار می آید.
دوم- اسمیت ، متوجه شد بحث نظریه اقتصاد را باید پیرامون یک نظریه ارزش سامان دهی کند. ارزش هر کالا نیز باید قابل سنجش باشد تا امکان ارزیابی و تحلیل فراهم شود. او مبنای ارزش را نیروی کار صرف شده در تولید هر کالا یا خدمت برشمرد. به این نحو که ارزش هر کالا متناسب است با میزان کاری که صرف تولید آن شده. باید توجه داشت که این به معنی برابری ارزش با نیروی کار نبوده بلکه، طبق این نظر، ارزش متناسب است با نیروی کار صرف شده. یعنی اگر در یک جامعه بدوی فرضی برای شکار یک سمور دوبرابر نیروی کار لازم برای شکار یک آهو نیروی کار صرف می شده پس ارزش یک سمور دوبرابر ارزش یک آهو است.
این بر داشت در همان بدو امر تعارض هایی را ظاهر می کرد. یکی این که در بسیاری موارد قیمت کالا ها با ارزش تعریف شده بر مبنای نیروی کار هما هنگ نبود. برای این هم چاره رفع تعارض، جدا کردن مفهوم ارزش طبیعی از ارزش بازاری کالا ها دانسته شد. دیگر تشخیص این که برخی کالاهای بسیار با ارزش برای زندگی مانند غذا از ارزش جواهرات که فایده ای هم نداشت بسیار پایین تر بود. این هم سبب تفکیک ارزش و استفاده از ارزش طبیعی و ارش مبادله ای شد. خلاصه تعارض های این مطلب برای صد سال و تا زمان کارل ماکس ادامه داشت و بعداً در نظریه کلاسیک های نو این تعارض ها پاسخ داده شد که در بحث های بعدی خواهیم دید.
سوم – آدام اسمیت نوشت این که ارزش شامل تمام کالاهای مفید به حال عامه می شود و ارزش تولید یک کشور است که ثروت واقعی یک کشور به حساب می آیدکه بر خلاف نظریه مرکانتالیست ها بود.این سه وجه سبب ایجاد مبانی نظری شد که علم اقتصاد خوانده شده. به قول ژوزف شومپیتر، اولین کشفیات یک علم، کشف خویش است. آدام اسمیت این قدم اول را بر داشت.
رجحان طبیعی غارتگری
به عنوان یک برداشت پایانی باید تاکید شود آدام اسمیت به هیج وجه در مورد ذات انسان دچار خوشبینی غیر واقعگرایانه نبود و انسان ها را در چارچوب رفتار اقتصادی دارای قابلیت انجام رفتار های تخریبی نیز می دانست. برای مثال این نقل قول از کتاب ثروت ملل ذکر می شود” اعضای یک حرفه یا صنف به ندرت ممکن است دور هم جمع شوند، حتی برای تفریح، و صحبت آنان به یک نوع توطئه بر علیه عموم ختم نشود و یا منجر به یک نقشه برای افزایش قیمت ها نگردد... در حالی که قانون نمی تواند مانع گرد هم آیی اعضا یک صنف یا حرفه شود اما نباید کاری کند که چنین تدارکاتی تسهیل شده و یا از آن بد تر الزامی شود.”
او به این نکته نیز واقف بود که اولین تحرک انسان ها برای ثروتمند شدن، در صورتی که بتوانند، غارت دیگران است. می گوید اسپانیایی ها در زمان کشف قاره آمریکا در هر ساحلی که لنگر می انداختند ابتدا به دنبال این بودند که آیا شهر و روستایی در آن حوالی هست که در آن طلا و نقره وجود داشته باشد و سپس تصمیم می گرفتند که در آن محل مقری ایجاد کنند که بعداً آن مناطق را غارت کنند.
این ویژگی هم فقط مختص اروپاییان دریانورد نبوده است. شاه فرانسه یک راهب به نام پلِینو کارپینو را به عنوان سفیر به در بار یکی از نواده های چنگیز خان می فرستد، کارپینو گفته است که پرسش مکرر تاتار ها از او این بود که آیا کشوری که از آن می آید، یعنی فرانسه، رمه های فراوان گاو و گوسفند دارد، این کنجکاوی هم برای این بود که بفهمند آیا فرانسه ارزش تصرف و غارت را دارد یا نه. چنانکه اسپانیایی ها طلا و نقره را غایت ثروت و در خور غارت می دانستند بیابانگرد های تاتار رمه های گاو و گوسفند را هدف غایی ثروت و غارت تلقی می کردند .(کتاب چهارم فصل اول)..
طی بیش از دو قرن اخیر، این که جوامع راه تولید و تجارت منصفانه را برای ثروتمند شدن شهر وندان باز کنند و لا اقل راه غارت عده ای توسط دیگران را چه از طریق تمهیدات انحصاری، سرقت ثروت ها و بودجه عمومی، یا غیر آن ببندند از مهمترین موضوعات پژوهش و سیاست های سازماندهی اقتصاد بوده است.
ساعت 24 از انتشار نظرات حاوی توهین و افترا و نوشته شده با حروف لاتین (فینگیلیش) معذور است.