صفر تا صد چالش‌های مدیریت منابع آب کشور/آیا مشکلات بخش آب راه حل دارد؟

ساعت 24-مدیرعامل اسبق شرکت مدیریت منابع آب ایران گفت: ما در بررسی‌های 10 ساله حوزه مدیریت منابع آب و کشاورزی، علاوه بر شناسایی دقیق مسئله و چالش‌های به مسئله راهکارها هم توجه کردیم و این راهکارهای مد نظر در قالب 3 بخش راهکار کوتاه مدت، راهکار میان‌مدت و راهکارهای بلند مدت دسته‌بندی شده است.

در چند روز اخیر شاهد بالا گرفتن چالش‌های آبی در کشور بودیم و برخی از مناطق جنوب و جنوب غرب کشور از جمله استان خوزستان با تنش‌های آبی گسترده مواجه شدند.

در طول 8 سال گذشته بخش بسیار خطیر مدیریت منابع آب در کشور با دستگاه عریض و طویل مستقر در وزارت نیرو تنها به یک نهاد مدیریت پس از بحران تقلیل درجه داده بود.

با وجود اینکه از اوایل دهه 90 مطالعات صورت پذیرفته توسط کارشناسان کشور از حدی شدن شرایط اقلیمی خبر می‌داد و بر اساس مطالعات صورت گرفته، دوره بازگشت پدیده‌های طبیعی نظیر خشکسالی و سیل در کشور به عنوان 2 روی سکه بحران آب کوتاه شده و شاهد سیلاب‌ها و خشکسالی‌های پیاپی در این شرایط بودیم اما مدیریت نامطلوب دولت در سال‌های اخیر تنها به مسئله سیلاب منتهی نشده و در حوزه خشکسالی نیز شاهد اقدامات بسیار نامناسب هستیم.

جلوگیری از استقرار سیستم مدیریت جامع سیلاب، بی‌توجهی به مدیریت منابع آب در زمان خشکسالی، تغییر کاربری سد از سازه‌ ذخیره‌کننده آب به نیروگاه تولید برق و سوء مدیریت در ارائه الگوی کشت مناسب هر منطقه تنها سر کوه یخ مدیریت نامطلوب دولت تدبیر و امید در مسئله آب به عنوان الف الفبای زندگی تلقی می‌شود.

با این وجود در روزهای اخیر شاهد سیل بیان دلایل خشسکالی خوزستان بودیم اما کمتر کسی به راهکارهای کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت مدیریت این مسئله پرداخته است. علاوه بر مسئله خوزستان، امور مغفول‌مانده در سایر بخش‌های کشور از جمله بی‌عملی در حوزه مدیریت منابع آبی مشترک زمینه تشدید بحران در سایر نقاط ایران از جمله استان سیستان و بلوچستان را به وجود آورده است.

در همین راستا، به منظور آگاهی با راهکارهای مدیریت منابع آب به منظور خنثی سازی 2 روی سکه بحران آب یعنی سیل و خشک سالی به سراغ علیرضا الماسوندی، مدیرعامل اسبق شرکت مدیریت منابع آب ایران رفتیم تا با وی در این موضوع به گفتگو بنشینیم.

در این گفتگو، بررسی سیمای جامع حکمرانی آب کشور در شرایط کنونی، بیان راهکارهای کوتاه مدت برای چالش‌های آبی و بررسی تجربیات جهانی کشورهای مختلف به منظور حل مسئله آب مورد توجه قرار گرفته است.

مشروح این گفتگو به شرح ذیل است:

* منابع آب و انرژی به شدت تحت فشار قرار گرفته است

فارس: به عنوان سوال ابتدایی از شما می‌خواهم تا وضعیت کنونی منابع آبی در کشور را شرح دهید تا بتوانیم تصویر دقیقی از شرایط کنونی بدست بیاوریم؟

الماسوندی: وضعیت منابع آب، خاک، انرژی و محیط زیست با توجه شرایط جغرافیایی و اقلیم در کشور به دلیل نوع سیاست های اقتصادی و اجتماعی در 5 دهه گذشته به شدت تحت فشار قرار گرفته است. این

وضعیت اگر چه در چند سال گذشته بیشتر حول محور آب و مشکلات آن بیان شده اما خاک، منابع انرژی و محیط زیست نیز به همان اندازه تحت تأثیر قرار گرفته‌اند.

کشور در زمینه بهره برداری از منابع آب، خاک و انرژی در راستای توسعه و افزایش ظرفیت‌ها تا اندازه‌ای دستاوردهایی داشته و در عین حال پایداری منابع نیز در معرض به خطر افتاده است . این بدان معناست که اقدامات صحیح و ظرفیت‌های لازم برای پاسخگویی به نیازمندی های جامعه و توسعه پایدار به طور کامل ایجاد نشده است، فناوری‌های کشور در این عرصه تا اندازه‌ای رشد داشته ولی در حال حاضر امنیت آبی، غذایی و انرژی کشور در شرایط مطلوبی قرار ندارد.

فارس: در حال حاضر مهمترین چالش‌های حوزه آب و انرژی بر اساس بررسی‌های 10 سال شما در قالب چه مواردی قابل بیان است؟

الماسوندی: امروز شاهد مشکلات فرسایش منابع آب و خاک، تغییرات کاربری اراضی کشاورزی، تغییر الگوی مصرف، نبود حکمرانی مؤثر ساختار آب و برق، پاسخگو نبودن قوانین، مقررات و بخشنامه‌دهه‌های گذشته، مصرف بیش از حد منابع آب زیرزمینی و مشکلات نشست زمین در بخشی از دشت‌های وسیع کشور، مشکلات تأمین آب کلان شهرها خصوصاً مناطق مرکزی، شرق و جنوب کشور، مشکلاتی از قبیل پدیده ریزگردها، باران‌های اسیدی و آلودگی کلان شهرها، موضوع مهم مدیریت جامع سیلاب به لحاظ سیل خیز بودن ایران در بین کشور های منطقه و استفاده از این منابع به عنوان فرصت و جلوگیری از خسارات وارده، عدم نظام بهره برداری جامع کشاورزی به عنوان مصرف کننده بخش عمده آب کشور،عدم برنامه ریزی صحیح برای تولید انرژی های تجدید پذیر از جمله استفاده از انرژی خورشیدی،بادی و برق آبی، لزوم بازنگری در برنامه هفتم توسعه، ضرورت استقرار دیپلماسی آب در سطح محلی، منطقه ای، ملی و فرا ملی، ضرورت تدوین و اجرای سند اصلاح الگوی مصرف ابلاغی مقام معظم رهبری در سال 1388، بهره وری آب و انرژی هستیم.

لذا ضرورت دارد برای حل مشکلات فوق الذکر با توجه به ظرفیت‌های مالی، نیروی انسانی و بر اساس بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی و اقتصاد مقاومتی برنامه جامع و راهکارهای کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت به منظور حل معضلات فوق ارائه بشود.

*بررسی تجربیات کشورهایی که مسئل آب را حل کرده‌اند

فارس: به نظر شما در 4 سال آینده چه اهدافی باید دنبال شود تا چالش‌های بیان شده از تهدید به فرصت تبدیل شوند و ما در حکمرانی آب و انرژی به شرایط پایدار و مستحکمی برسیم؟

الماسوندی: حصول اطمینان از تامین آب و برق مطمئن و پایدار در جهت رفع نیازهای متعارف بخش‌های مختلف کشور، ارتقای حکمرانی و بهره وری از طریق استقرار مدیریت بهم پیوسته منابع آب مبتنی بر مدیریت تقاضا در سطح ملی، حوضه های آبریز و محلی و نیز اجرای طرح های توسعه و بازچرخانی پساب با رعایت اصول توسعه پایدار، آمایش سرزمین و هماهنگی متقابل بین سرمایه های مختلف اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی با مشارکت مؤثر ذینفعان به همراه ارتقاء بهره‌وری شبکه برق کشور با تمرکز بر توسعه پایدار، امنیت عرضه و تقاضا، بهبود کیفیت و حفظ محیط زیست با گسترش انرژی های تجدیدپذیر و همچنین مدیریت منابع انسانی، ارتقاء سطح دانش و خلاقیت، توسعه پژوهش و فناوری با تاکید بر تقویت توان تولید داخل باید جزء اهداف وزارت نیرو قرار گیرد تا از شرایط کنونی گذر کنیم. لازم به تاکید است که رونق محیط کسب و کار در صنعت آب و برق از طریق تعامل حداکثری با بخش خصوصی و تعاونی ها، بهره مندی از ظرفیت‌های قانونی، حضور فعال در بازارهای ملی و بین المللی و جذب سرمایه نیز باید جزء اهداف وزارت نیرو رده‌بندی شود.

فارس: بر اساس چالش‌هایی که عنوان کردید، آیا تجربه سایر کشورها پیرامون مواجه با چالش‌های مد نظر را بررسی کرده‌اید؟

الماسوندی: بدون توجه به تجربیات جهانی امکان ارائه یک برنامه جامع و موفق وجود ندارد، ما در این حوزه تجربه کشورهای متفاوتی از جمله اسپانیا، استرالیا، کنیا ، تونس، ایالات متحده آمریکا، مکزیک، غنا و تعداد دیگری از کشورها را مطالعه کردیم.

در همین خصوص برای مثال می‌توان به تجربه موفق در استرالیا در استفاده از ابزارهای اقتصادی اشاره کرد. در استرالیا، در قالب مبادله حقوق آب در بازار آب زیرزمینی، دارندگان و صاحبان حق آبه زیرزمینی می‌توانند آب تخصیص یافته را فروخته و یا برای مصرف خود حفظ نمایند. حقآبه‌های مبادله شده در حقیقت تبادل دائمی حقوق آب برای مصرف هستند. اما تخصیص‌ها نشان دهنده حق استفاده از آب برای دوره مشخص سالانه است.

انتظار می‌رود که تجارت در آب‌های زیرزمینی با پویایی کمتری نسبت به آب‌های سطحی یعنی منبعی که میزان تخصیص آن کاملاً به بارندگی‌ها حساس است، انجام گیرد.

در بعضی از مناطق مانند NSW تجارت آب‌های سطحی و زیرزمینی بطور توأم صورت می‌گیرد. در این جا می‌توان به تجربیات مدیریت آب زیرزمینی استرالیا بر اساس تغذیه مدیریت شده آبخوان نیز اشاره کرد. در این کشور در مناطقی مانند بوردکین دلتا در کویینزلند استرالیا که در فصولی خاص دارای منابع آب اضافی هستند، اقداماتی عرضه محور مانند تغذیه مدیریت شده آبخوان میتواند بسیار مفید واقع گردد و باعث حفاظت، افزایش عمر، پایداری و ارتقای سطح منابع آب زیرزمینی شود.

*بررسی 10 ساله چالش‌های حکمرانی آب و ارائه راهکارهای کوتاه مدت، میان مدت و بلند

فارس: زمانیکه با بسیاری از صاحب‌نظرهای این حوزه صحبت می‌کنیم، همه از چالش‌ها آگاه هستند اما وقتی صحبت از بیان راهکار می‌شود، خیلی‌ها از پاسخ طفره می‌روند و راهکار مشخصی برای این مسائل مهم ارائه نمی‌کنند، الان شرایط تنش آب در کشور بسیار جدی است و اگر راهکار مشخص و برنامه‌ای مدون برای مسئله ارائه نشود، ممکن است بحران‌های وسیع‌تری در راه باشد، در این بخش آیا راهکار کوتاه مدتی برای مسئله آب وجود دارد؟

الماسوندی: ما در بررسی‌های 10 ساله خود در حوزه مدیریت منابع آب و کشاورزی، علاوه بر شناسایی دقیق مسئله و چالش‌های به مسئله راهکارها هم توجه کردیم و این راهکارهای مد نظر در قالب 3 بخش راهکار کوتاه مدت، راهکار میان‌مدت و راهکارهای بلند مدت دسته‌بندی شده است. برای مثال برای حل چالش‌های اقتصادی مدیریت منابع آب کشور، راهکارهای کوتاه مدتی از جمله تعیین دقیق و بهبود وضعیت تخصیص منابع آب، تنوع بخشی به منابع مالی تخصیص‌یافته به مجموع فعالیت‌ها، بهبود تخصیص منابع کمیاب میان فعالیت‌ها، تعیین نظام جریمه و اضافه پرداخت، اعطای تسهیلات ارزان قیمت به بخش کشاورزی، پرداخت‌ها و تقبل بخشی از هزینه‌ها برای جلب بخش خصوصی، تخفیف‎های مالیاتی برای سرمایه‌گذاران بخش خصوصی و ساماندهی مطالعات مورد از جمله هزینه تمام شده و ارزش، بخشی از راهکارهای کوتاه مدت حل این چالش است.

فارس: در حال حاضر تنش آبی شکل گرفته در خوزستان شدت گرفته و نوع مواجه نادرست و راهکارهای اشتباه اتخاذ شده از جمله افزایش دبی سد کرخه می‌تواند بر تبعات این بحران اضافه کند، این سوال سختی است اما آیا برنامه کوتاه مدتی برای ساماندهی مسئله خوزستان وجود دارد؟

الماسوندی‌: بحران خوزستان نماد مدیریت دولت در بخش منابع آب کشور است که داد مردم را درآورده است. بله قطعا در مسئله خوزستان با توجه به تجمیع چالش‌ها راهکارهای کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت وجود دارد و امروز به شما می‌گویم که برنامه جامع حل مسئله خوزستان باید از روز ابتدای استقرار دولت جدید پیگیری شود.

در این حوزه اگر راهکارهای کوتاه مدتی از جمله، انتقال آب از دریا و بین حوضهای و ایجاد رینگهای سراسری برای بالا بردن تضمین تامین آب صنایع مستقر در استان، تهیه برنامه‌های اجرایی برای انتقال مسئولیت مدیریت نگهداری و بهره‌برداری از تأسیسات آبی به ذینفعان در محدوده شبکه‌های مدرن آبیاری و ظرفیت‌سازی برای تشکیل واحدهای خصوصی خدمات رسان تقویت حاکمیت دولت در جهت جلوگیری از تغییرات کاربری اراضی شهری و روستایی تحت تاثیر منافع بورس بازان و دفاع از منافع کلیت جامعه، مشارکت در تدوین و اجرای برنامه جامع توسعه نواحی مرزی غرب کشور با محوریت آب و ایجاد ساز و کارهای نهادی –مدیریتی لازم، ممانعت از تغییر کاربری اراضی در حاشیه و بالادست پیکره‌های آبی و ارائه الگوی کشت متناسب با شرایط آبی به همراه توسعه شبکه های انتقال آب و آبیاری سطحی و زیرزمینی به منظور ارتقای راندمان آبیاری مورد توجه قرار نگیرد، شاهد تشدید بحران‌های فعلی هستیم.

این نکته را تاکید کنم که بیان راهکارها در 3 بخش راهکارهای کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت از اقتضای وقت این گفتگو خارج است و حاصل فعالیت 10 سال در تکمیل این راهکارها در قالب مجلدهای 500 صفحه‌ای جمع آوری و قابل ارائه خواهد بود.

*راهکار کوتاه مدت برای ساماندهی حوضه‌های آبریز مشترک

فارس: یکی از مهمترین موارد مغفول مانده دولت در حوزه مدیریت منابع آب بی‌توجهی محض نسبت به مدیریت آب‌های مرزی در حوضه‌های آبریز مشترک ایران با سایر کشورها است، این مسئله زمینه تشدید بحران آبی به خصوص در شرق کشور و سیستان و بلوچستان را به وجود آورده است،به نظر شما مهمترین راهکارهایی که ما باید در این حوزه پیگیری کنیم، کدام موارد است؟

الماسوندی: شروع مطالعات و اجرای طرحهای توسعه به منظور ایجاد حقابه، اسکان جمعیت، مصرف آب و تولیدات کشاورزی مربوط به سایر وزارتخانه‌ها به همراه تسریع در مطالعات عمرانی منطقه در قالب مطالعات آمایش منطقه‌ای، برنامه‌ریزی بر مدیریت تامین مالی طرح‌ها و ارجاع به موقع اعتبارات لازم، تدوین و تکمیل یک برنامه به‌روز شده و مشخص جهت سازمان و روش اجرای فعالیت‌ها، ضرورت توجه بیشتر به طرح‌های در حال اتمام جهت بهره برداری سریع‌تر از آن‌ها، ضرورت هماهنگی بیشتر جهت تسریع در پروژههای به اجرا نشده در سیمای طرح‌های منطقه‌ای پیشنهادی و اولویت بندی طرح‌ها براساس منافع حاصله و میزان مهار آب مرزی و تنظیم اعتبارات لازم از جمله مهمترین راهکارهای کوتاه مدت حل مسئله حوضه‌های آبریز مشترک و رودخانه‌های مرزی است.

علاوه بر این استقرار نهاد قدرتمند دیپلماسی آب برای احقاق حقوق و اتکا به ظرفیت‌های کشور برای حل معارضات آبی در شرایط برد برد کشور و سایر کشورهای همسایه نیز از الزامات مد نظر در این حوزه است.

انتهای پیام