حقوق کودکان و تحریم‌های فلج‌کننده در گفت‌وگو با سمیرا دماوندی، حقوق‌دان و کنشگر حقوق کودک:

آمار کودکان بازمانده از تحصیل در دو دهه اخیر 5 برابر بیشتر شده

ساعت۲۴-مدت‌هاست که دیگر واژه تحریم با زندگی ایرانیان عجین شده است. هرجا که می‌رویم درباره‌اش می‌شنویم. تاثیرش را روی زندگی‌هایمان می‌بینیم. در داروخانه وقتی می‌خواهیم دارویی مهم را برای بیمارمان تهیه کنیم، یا زمانی که فکر سفررفتن هستیم. به وقت خرید لوازم منزل و حتی به موقع خرید محصولاتی که مختص ایران هستند باز هم کابوس تحریم بالای سرمان است.

html>

اما همین تحریم تنها محدود به زندگی اقتصادی ما نیست و در بعد اجتماعی هم بر زیست انسانی مردم اثر گذاشته است. سمیرا دماوندی، کنشگر حقوق کودکان و حقوق‌دان در این گفت‌وگو به نقش تحریم در زندگی کودکان ایرانی پرداخته است.

‌اگرچه واژه تحریم به گوش همه ما آشناست اما شاید درست ندانیم که گستره معنایی آن چقدر است. ابتدا این واژه را تعریف کنید.
تحریم فعالیت یا عملی است که به وسیله یک یا چند بازیگر بین‌المللی مجری تحریم، علیه یک یا چند کشور دیگر که هدف تحریم قرار دارند، به منظور مجازات این کشورها، با اهداف محروم‌ساختن آنها از انجام برخی مبادلات یا وادارساختن آنها به پذیرش هنجارهایی معین و مهم (از دید مجریان تحریم)، اعمال می‌شود. در اینجا منظور از «مجری تحریم» کشور یا گروهی بین‌المللی است که نویسنده یا منتشرکننده سناریوی تحریم باشد، هرچند ممکن است در اعمال محاصره بیش از یک کشور شرکت داشته باشد، و منظور از «هدف» کشور یا کشورهایی است که هدف اصلی تحریم واقع می‌شوند. تحریم‌ها به سه دسته تحریم‌های فراگیر، تحریم مالی سخت و تحریم مالی هوشمند تقسیم‌بندی می‌شوند. تحریم‌های فراگیر، غیرمسئولانه‌ترین و ویرانگرترین نوع این تحریم‌هاست که دارای اثرهای حقوق‌بشری از جمله آسیب‌های اجتماعی، فقر، مختل‌کردن نظام بهداشت و درمان و سیستم غذایی کشور تحریم‌شده است. نمونه بارز این نوع تحریم، در سال 1999 در کشور عراق اعمال شد و منجر به مرگ تعداد زیادی از کودکان این کشور شد. نوع دیگر تحریم مالی سخت است که منجر به کاهش شدید ارزش پول ملی در مقابل دلار خواهد شد و همچنین خسارت‌های شدید اقتصادی و اجتماعی از جمله بی‌کاری، افزایش شدید تورم و کاهش شدید قدرت خرید و فقر مردم را منجر خواهد شد. هدف تحریم‌های مالی هوشمند نیز، بنگاه‌های اقتصادی دولتی و نهادهای مالی کشور تحریم‌شونده است. چنانکه بیان شد، هرکدام از تحریم‌های فلج‌کننده، از هر نوع آن، منجر به پیامدهای اجتماعی و اقتصادی در کشور تحریم‌شونده می‌شود و این پیامدها مستقیما زندگی شهروندان آن کشور را هدف قرار می‌دهد.
‌و همین تورم چگونه بر زندگی فردی و اجتماعی ما اثر می‌گذارد؟
بی‌کاری، تورم، کاهش قدرت خرید، کاهش دادوستد مالی، کاهش ارزش پول ملی بر حقوق بنیادین شهروندان اثر می‌گذارد و حق بر زندگی، حق بر سلامت، آموزش و سایر حقوق آنان را تحت تأثیر قرار می‌دهد و چه بسا نقض می‌کند.
‌اما آیا همه مردم به یک اندازه از تحریم آسیب می‌بینند؟
آسیب‌پذیرترین قشر در میان شهروندان یک کشور که در حساس‌ترین دوران زندگی خود قرار دارند و به دلیل عدم امکان بیان مشکلات از زبان خود آنها، آسیب‌پذیری‌شان کمتر جلب توجه می‌کند، کودکان هستند. افزایش آمار کودک‌آزاری، بازماندگی از تحصیل، کودکان کار و خیابان، طلاق، بی/بد سرپرستی و رهاشدن کودکان، از جمله پیامدهای نقض حقوق اقتصادی- اجتماعی کودکان به وسیله اعمال تحریم‌هاست. کنوانسیون حقوق کودک در مقدمه خود به حقوق الزام‌آوری اشاره کرده و آن را تحت عنوان «حقوق کودک» برشمرده است. براساس آنچه در بخشی از مقدمه این کنوانسیون آمده: «کودک می‌بایست آمادگی کامل برای زندگی فردی در جامعه داشته باشد و در سایه ایدئال‌هایی که در منشور سازمان ملل اعلام شده‌، خصوصا صلح‌، احترام‌، بردباری‌، آزادی‌، برابری و اتحاد بزرگ شود، با درنظرداشتن اینکه لزوم انجام مراقبت‌های ویژه از کودک در اعلامیه حقوق کودک ژنو ۱۹۲۴ بیان شده‌، در ۲۰ نوامبر ۱۹۵۹ در اعلامیه حقوق کودک مجمع عمومی به تصویب رسیده‌، در اعلامیه جهانی حقوق بشر و در میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی (خصوصا در موارد ۲۳ و ۲۴)، در کنوانسیون بین‌المللی حقوق اجتماعی‌، اقتصادی و فرهنگی (خصوصا در ماده ۱۰) و در اسناد و احکام سازمان‌های تخصصی و سازمان‌های بین‌المللی مربوط به رفاه کودکان به رسمیت شناخته شده و با عنایت به اهمیت همکاری‌های بین‌المللی برای بهبود شرایط زندگی کودکان در تمام کشورها خصوصا کشورهای در حال توسعه... توافقاتی در سال 1989 به عنوان کنوانسیون حقوق کودک به تصویب رسیده است.
‌وضعیت ایران در سال‌های اخیر و در حوزه کودکان، زیر سایه تحریم چگونه بوده است؟
داده‌های مرکز پژوهش‌های مجلس و گزارش‌های ارائه‌شده از سوی مرکز آمار ایران در بهار 1399 و همچنین صحبت‌های مسئولان درخصوص وضعیت فقر در ایران و نقض حقوق کودکان به وسیله تحریم‌ها نشان می‌دهد که در سال 1379 حدود چهار درصد دختران و پسران جمعیت روستایی و شهری هرگز در مدرسه ثبت‌نام نکرده‌اند یا از تحصیل بازمانده‌اند اما این رقم در سال 1400 به حدود 20 درصد رسیده است. در این بین استان‌هایی چون سیستان و بلوچستان، ایلام و کرمانشاه به دلیل عدم توسعه‌یافتگی و نهادینه‌شدن فقر و عدم امکان دسترسی به اینترنت و فضای مجازی و یا ابزار الکترونیک آموزشی، در صدر قرار دارند. همچنین در محدوده سال‌های 1395 تا 1398 تعداد افراد تحت پوشش سازمان بهزیستی کشور حدود 400 هزار نفر افزایش داشته و به بیش از دومیلیون‌و 600 هزار نفر رسیده و تعداد خانوارهای مددجوی دریافت‌کننده کمک‌هزینه مستمر از سازمان بهزیستی کشور از 502‌هزارو 846 هزار نفر به بیش از یک‌میلیون‌و 300 هزار نفر افزایش پیدا کرده که میزان رشد بیش از دوبرابری در عرض سه سال را نشان می‌دهد. همچنین بیش از 25 هزار کودک در سال 1398 تحت مراقبت‌های سازمان بهزیستی کشور قرار داشته‌اند. از سوی دیگر، مددجویان معیشت‌بگیر مورد حمایت کمیته امداد در محدوده سال‌های 1395 تا 1398 رشد دوبرابری داشته و از بیش از 80 هزار نفر به حدود 150 هزار نفر رسیده است. در همین مدت، محصلین تحت پوشش کمیته امداد امام خمینی (ره) از بیش از 321 هزار نفر به 387 هزار نفر رسیده است. در سال 1395، تعداد کودکان زیر شش سال مشمول برنامه امنیت و تغذیه کمیته امداد از 88 هزار نفر به حدود 137 هزار نفر در سال 1398 رسیده است که از این تعداد بیش از 74 هزار نفر را دختران و بیش از 62 هزار نفر را پسران تشکیل می‌دهند.
‌آثار این موارد هم در تمامی ساحات خود را نشان می‌دهد؟
دقیقا همین‌طور است. براساس گزارش وضعیت اجتماعی و فرهنگی ایران در بهار 1399 در بخش آسیب‌های اجتماعی روند افزایشی داشته و تعداد خدمات‌گیرندگان از مراکز آسیب‌های اجتماعی سازمان بهزیستی کشور از بیش از 500 هزار نفر در سال 1395 به حدود یک میلیون نفر در سال 1398 رسیده است. همچنین گزارش مرکز آمار نشان می‌دهد که تعداد نمایش‌های ساخته و اجرا شده از سال 1395 تا 1398 روند کاهشی داشته که این موضوع می‌تواند علاوه بر نقض حق برخورداری از تفریح، بازی و سرگرمی و حداقل‌های بهبود زندگی کودکان، بار تهیه‌ و فراهم‌آوردن این امکانات را بر دوش خانواده‌ها بگذارد و یا منجر به پایین‌آمدن کیفیت آن شود. همچنین در همین مدت تعداد بازدیدکنندگان از موزه‌ها و اماکن تاریخی و فرهنگی کاهش یافته که می‌تواند ناشی از عوامل متعددی از جمله عدم توانایی خانواده‌ها در پرداخت هزینه‌های سفر و تهیه بلیت این مراکز باشد که خود این موضوع نیز از افزایش تورم، افزایش نرخ بی‌کاری و کاهش درآمد خانواده در اثر تحریم‌های فراگیر و مالی ناشی می‌شود. همچنین در سال‌های 1394 تا 1398 هزینه‌های خانوارهای شهری و روستایی افزایش دوبرابری داشته است. با توجه به بیشترین تأثیرپذیری تورمی در گروه خوراکی‌ها در 10 سال گذشته که ناشی از تأثیر تحریم‌های فراگیر و مالی است، خانواده‌های کمتری قادر به خرید مواد خوراکی مغذی چون گوشت، مرغ، تخم مرغ، برنج، سبزیجات، آجیل و میوه‌ها هستند که کودکان به طور مستقیم از این تغییرات در رشد جسمانی- ذهنی خود تحت تأثیر قرار می‌گیرند و بیشترین سوءتغذیه را تجربه می‌کنند. باید به این موضوع توجه کرد که نقض حق امنیت غذایی، یکی از محورهای مهم نقض حقوق کودک بر اثر تحریم‌هاست.
‌آیا شدت تحریم‌ها و تأثیرهای منفی‌اش در سال‌های اخیر بیشتر شده است؟
کشور ایران، از زمان ریاست‌جمهوری باراک اوباما تا پایان دوره ریاست‌جمهوری ترامپ تحت بیش از 350 تحریم فراگیر و مالی قرار گرفته است. دولت در این سال‌ها تلاش کرد تا نظام اقتصادی خود را به نوعی تکامل دهد تا تأثیر تحریم‌ها را به نوعی مدیریت کند. اما در کنار تلاش‌هایی چون برنامه‌های امنیت غذایی کمیته امداد امام خمینی «ره»، خدمات پرداخت مستمری یا تحت پوشش قراردادن افراد در سازمان بهزیستی کشور با وجود کاهش درآمد کشور در اثر تحریم‌ها و عدم تکافوی بودجه این سازمان‌ها در ارائه برنامه‌های پیشگیرانه بسیار دشوار است و چنانکه پیش‌تر بیان شد، رشد تورمی قیمت خوراکی‌ها و افزایش تعداد افراد نیازمند کمک و آسیب‌دیده منجر به کاهش کیفیت خدمات شده و این موضوع در خانواده‌های تحت پوشش و نیازمند حمایت‌های دولتی، کودکان را تحت تأثیر قرار می‌دهد و باعث افزایش بازماندگی از تحصیل، کودک‌آزاری، سوءتغذیه و عدم دسترسی به امکانات رفاهی اولیه و مرگ‌ومیر کودکان دارای بیماری‌های خاص و پرهزینه می‌شود. این تحریم‌ها همچنین بر زیرساخت‌های بهداشتی- درمانی، آموزش و پرورش، توسعه اجتماعی- فرهنگی تأثیر می‌گذارد.
‌نمونه‌های دیگری هم در جهان هستند که با چنین بحران‌هایی روبه‌رو شده باشند؟
بله. براساس گزارش‌های منتشرشده از سازمان ملل متحد، تحریم‌های ایالات متحده علیه کشور عراق منجر به مرگ‌ومیر بیش از 576 هزار کودک با عدم دسترسی به مواد غذایی مناسب و همچنین سوءتغذیه فراگیر در بین نوجوانان این کشور شده است. در سال 1996 یک مرکز تحقیقاتی غیردولتی در آمریکا، تحت عنوان مرکز تحقیقاتی حقوق اجتماعی و اقتصادی مرکب از 24 پژوهشگر، تحقیقاتی درخصوص تحریم‌ها و نقض حقوق بشر آغاز کرد. این گروه با بررسی تحریم‌های اعمال‌شده علیه عراق بیان کرد تعداد کودکان عراقی که بر اثر تحریم‌ها جان خود را از دست داده‌اند بسیار بیشتر از افرادی است که در اثر انفجار بمب هسته‌ای آمریکا در ژاپن و پاکسازی قومی در یوگسلاوی سابق کشته شده‌اند. این سازمان تحقیقاتی، شورای امنیت سازمان ملل را وادار به پاسخ‌گویی کرد و نقش تحریم‌ها در نقض حقوق بشر را برجسته کرد. با افزایش اعتراض به اثرات حقوق بشری تحریم‌ها، شورای امنیت سازمان ملل متحد، رهبری تحقیقاتی در این باره را بر عهده گرفت. از همین رو، شورای امنیت در سال 2000 یک کارگروه بررسی اثرات ناخواسته تحریم‌ها و معافیت‌های انسان‌دوستانه تأسیس کرد که این کارگروه، گزارش خود را در سال 2006 برای اولین بار ارائه کرد. براساس نظراتی از کشور نامیبیا، تأثیر تحریم‌ها بر زندگی انسان‌ها بسیار سنگین‌تر از اثرگذاری بر اهداف سیاسی است و از این لحاظ یک چالش اخلاقی است. نماینده عراق به تأثیر تحریم‌ها بر مرگ‌ومیر مادران و کودکان، سوءتغذیه و کاهش ثبت‌نام کودکان در مدرسه و تخریب زیرساخت‌های اجتماعی، درمانی، آموزشی اشاره کرد.
‌آیا سازمان ملل در این زمینه نقشی ندارد؟
سازمان ملل متحد، طرح‌هایی به عنوان معافیت بشردوستانه جهت کاهش آسیب‌های ناشی از تحریم‌های فلج‌کننده در نظر گرفت که به نظر می‌رسد، این اقدام‌ها در تمام انواع تحریم‌ها خصوصا، تحریم‌های فراگیر که تمام ارکان اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی یک کشور را تحت تأثیر قرار داده باشد، قابل اعمال نیست و در مقابل اثر تحریم‌ها، اثر کمتری دارد.
‌با این حساب وظیفه نهادهای بین‌المللی در این زمینه چیست؟
علی‌رغم وجود سازوکارهایی برای تحریم کشورها، اما این اقدام به طور مستقیم منجر به نقض حقوق بشر، حقوق شهروندی و به طور خاص حقوق کودکان به عنوان آسیب‌پذیرترین گروه جامعه می‌شود و زندگی افراد عادی در کشورهای تحت تحریم را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد. بنابراین به نظر می‌رسد که سازمان ملل متحد و نهادهای تابع آن، به عنوان یک مرجع حقوق بشری و سازمانی که موظف به رصد وضعیت حقوق بشر در جهان و حمایت از مردم عادی در قبال موارد نقض حقوق بشر است، ضمن پاسخ‌گویی درخصوص علت سکوت و بی‌توجهی خود به نقض حقوق کودکان در اثر تحریم‌ها، اقدام‌ها و رهنمودهایی جهت ازبین‌بردن حربه غیرانسانی تحریم به جای اعمال تحریم در سطح جهان تدوین کند.