تحرکات سازمان یافته در قطب‌های تولید مواد مخدر جهان؛ نگرانی امروز ملل متحد

طالبان اولین مزرعه خشخاش را منهدم کرد/افزایش تولید تریاک در برمه، امکان تولید فنتانیل در افغانستان

ساعت24-8 آوریل 2022 (19 فروردین 1401) دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم ملل متحد UNODC اعلام کرد وسعت مزارع خشخاش در میانمار، پس از 7 سال کاهش و توقف کشت در این کشور، 2 درصد افزایش یافته است. کارشناسان سازمان ملل در این گزارش به استناد نتایج بررسی‌های انجام شده در سال 2021 اعلام کردند: «سطح زیرکشت خشخاش از 29500 هکتار در سال 2020 به 30200 هکتار در سال 2021 افزایش یافته و حجم تریاک به دست آمده از این مزارع در سال 2021، نسبت به سال 2020 افزایش 4 درصدی داشته و به 423 تن رسیده است.

html>

در دو ماه گذشته، دو خبر درباره تحرکات جدید در قطب‌های تولید مواد مخدر جهان منتشر شد:

8 آوریل 2022 (19 فروردین 1401) دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم ملل متحد UNODC اعلام کرد وسعت مزارع خشخاش در میانمار، پس از 7 سال کاهش و توقف کشت در این کشور، 2 درصد افزایش یافته است. کارشناسان سازمان ملل در این گزارش به استناد نتایج بررسی‌های انجام شده در سال 2021 اعلام کردند: «سطح زیرکشت خشخاش از 29500 هکتار در سال 2020 به 30200 هکتار در سال 2021 افزایش یافته و حجم تریاک به دست آمده از این مزارع در سال 2021، نسبت به سال 2020 افزایش 4 درصدی داشته و به 423 تن رسیده است. ایالت شان (استان واقع در جنوب شرقی و شرق میانمار و در جوار مرز مشترک با سه کشور تایلند و چین و لائوس) همچنان 83 درصد کشت خشخاش در کل کشور را دارد که نسبت به سال‌های قبل، میزان کشت در این استان، افزایش یک درصدی دارد اما در ایالت کاچین (هم‌مرز با کشورهای هند و چین) میزان کشت نسبت به سال‌های قبل 17 درصد افزایش یافته است. ارزش تریاک در میانمار، 0.5 تا 1.1 میلیارد دلار است و هرویین تولیدشده در این کشور هم سهم قابل توجهی در بازار مواد مخدر منطقه دارد چنانکه بیش از 3 میلیون مصرف‌کننده در جنوب شرق آسیا، سالانه معادل 10 میلیارد دلار هرویین برمه را مصرف می‌کنند. به نظر می‌رسد فقر کشاورزان، عامل مهمی برای افزایش کشت خشخاش بوده است.»
خبرنگار آسوشیتدپرس روز دوم ژوئن 2022 از «واشیر» (توابع ولایت هلمند در جنوب افغانستان) گزارش داد طالبان، با راه‌اندازی یک کمپین برای اجرای دستور ملاهیبت آخوندزاده (رهبر طالبان)، نابودی مزارع خشخاش افغانستان را آغاز کرده است. در عکس ضمیمه گزارش AP یک تراکتور وسط مزرعه خشخاش مشاهده می‌شود و دو طالب هم در قاب عکس نشسته‌اند که به نوشته خبرنگارAP، مسلح و ناظر بر انهدام مزرعه با این تراکتورند در حالی که نورمحمد؛ صاحب مزرعه هم کمی دورتر ایستاده و شاهد تخریب سرمایه خود بوده است.
خبرنگار AP در گزارش خود اشاره دارد که این تصویر، روز 29 مه‌2022 ثبت شده و از قول نورمحمد می‌نویسد که «زمین او کوچک و فاقد آب است، بنابراین او نمی‌تواند با کشت محصولات کم سود زنده بماند.اگر طالبان به او اجازه کشت خشخاش ندهد، چیزی عاید او نخواهد شد. روستاییان اغلب با برداشت خشخاش، هزینه مواد خوراکی همچون آرد، شکر و روغن و سوخت روغن گرمایشی را تامین می‌کنند.»
در نگاه اول، این تحرکات در دو کشوری که روی نقشه، 3060کیلومتر با هم فاصله دارند، بی‌ارتباط به نظر می‌رسد، اما تحلیل برخی داده‌ها و پیش‌بینی درباره نتایج این رخدادها، نشان می‌دهد که در آینده نه چندان دور، بازار جهانی عرضه و تقاضا با این تحرکات، شکل متفاوتی پیدا خواهد کرد .

کشور افسانه‌ها یا سرزمین جرایم سازمان‌یافته
میانمار (برمه) یکی از سه ضلع «مثلث طلایی» است. مثلث طلایی، قطب و پیشکسوت تولید و ترانزیت مواد مخدر در آسیای جنوب شرقی است و میانمار که از قرن هجدهم (حدود دهه 1750 میلادی) سابقه کشت خشخاش و تولید تریاک دارد، ضلع مهم این مثلث محسوب می‌شود. تا 1990 میلادی، تجارت تریاک، پایه اصلی اقتصاد برمه بود، اما به دنبال پایان حکومت 50 ساله نظامیان در این کشور و از سال 1997 میلادی، دولت وقت میانمار، پذیرفت که طی یک برنامه 15 ساله و با دریافت کمک‌های بین‌المللی برای تقویت اقتصاد مبتنی بر کشت برنج، ذرت، قهوه و چای، کشت خشخاش و تولید و تجارت تریاک در این کشور متوقف شود. طی دو دهه گذشته، وسعت مزارع خشخاش در میانمار، به عددی کمتر از 80 هزار هکتار در کل کشور و حجم تولید تریاک به کمتر از 1000 تن در سال کاهش یافته و متعاقب آن، به دنبال کاهش درآمد تجارت تریاک و هرویین، دولت وقت، صرفا متکی به درآمد گردشگری، صادرات برنج و چای بوده که سودآوری این فعالیت‌های اقتصادی هم قابل رقابت با تجارت مواد مخدر نبود و امروز، میانمار، با وجود منابع و معادن غنی و هزاران هکتار شالیزار و مزارع چای، یکی از فقرای شرق آسیا محسوب می‌شود علاوه بر آنکه ناآرامی‌های سیاسی، سرکوب مخالفان دولت، درگیری شبه‌نظامیان با دولت مرکزی، توسعه جرایم سازمان یافته و فساد گسترده اداری که بر شدت ناامنی کشور هم می‌افزاید عامل مهمی بوده که طی دو دهه اخیر، درآمد حاصل از گردشگری هم به دلیل هراس توریست‌ها از سفر به برمه کاهش یافته و مزارع کشاورزی هم به میدان جنگ دولت و مخالفان تبدیل شود. امروز، درآمدزاترین فعالیت‌های غیرقانونی در برمه، قاچاق انسان، فحشا و قاچاق زنان و کودکان به کشورهای تایلند و چین، گروگانگیری، قاچاق چوب، قتل‌های سازمان یافته از طریق اجیر کردن قاتلان اجاره‌ای است علاوه بر اینکه طی 20 سال اخیر، مثلث طلایی، به قطب تولید و تجارت مت‌آمفتامین جهان تبدیل شده است. همجواری میانمار با چین، تایلند، لائوس و هند شرایط مساعدی برای توسعه بازار عرضه مت‌آمفتامین فراهم کرده چنانکه تمام پیش‌سازهای مورد نیاز، به صورت قاچاق از مرز مشترک چین و میانمار وارد می‌شود، محصول نهایی، علاوه بر تغذیه بازار تایلند که بارانداز شیشه مرغوب آسیایی و گردشگاه همیشه بیدار برای توریست‌های اروپایی و امریکایی است، کل نیاز منطقه جنوب شرق آسیا، چین و هند را هم پاسخ می‌دهد و از طریق مسیر شمالی (آسیای میانه) معابر دریایی و مسیر بالکان (از سمت ترکیه) به طرف اروپای شرقی، خاورمیانه، آفریقا و قاره سبز ترانزیت می‌شود. گزارش UNODC تایید می‌کند شبکه تولید و تجارت مواد مخدر برمه، طی 3 دهه اخیر، منتظر فرصتی بوده تا باز هم به میدان مخدرها برگردد. بهترین فرصتی هم که می‌توانست بیش از 300 هزار کشاورز برمه‌ای را برای از سرگیری کشت خشخاش ترغیب کند، سقوط اقتصادی در این کشور آسیای جنوب شرقی است. طبق آخرین گزارش سازمان ملل، افزایش وسعت زمین‌های زیر کشت خشخاش در میانمار، می‌تواند برای منطقه آسیا یک خطر جدی تلقی شود، چون در صورت تداوم این گسترش، میانمار که به عنوان اصلی‌ترین تولیدکننده جهانی مت‌آمفتامین هم شناخته می‌شود، در صورت بازگشت به عرصه تولید مخدرها، امنیت یک قاره را در معرض خطر قرار می‌دهد.

مبارزه طالبان با کشت خشخاش؛ استتار جرم از نوع جدید
نیمه تابستان 1400؛ چند روز بعد از سقوط مزارشریف که دولت امارت اسلامی، پس از 20 سال، برای دومین بار، قدرت را در افغانستان به دست گرفت، ذبیح‌الله مجاهد؛ سخنگوی طالبان در اولین نشست خبری اعلام کرد که کشت و تولید خشخاش و مواد مخدر افغانستان متوقف خواهد شد.
اولین نتیجه این اعلام، افزایش سه برابری قیمت هرویین در بازار منطقه‌ای و جهانی بود و همین اتفاق باعث شد شائبه ظاهرسازی طالبان بابت مبارزه با تجارت مواد مخدر با هدف تاثیرگذاری بر بازار جهانی عرضه مطرح شود. 8 ماه بعد از این اعلام؛ فروردین امسال، سخنگوی طالبان، پیام مکتوب رهبر طالبان را قرائت کرد؛ پیامی درباره جرم‌انگاری هرگونه فعالیت در زمینه کشت خشخاش و تولید و توزیع و تجارت مواد مخدر. محقق شدن خواسته رهبر طالبان هنوز در هاله‌ای از ابهام است به سبب آنکه ذخایر مالی افغانستان در بانک‌های جهانی، مسدود شده، خشکسالی و افزایش بیکاری و کاهش ذخایر مواد غذایی در انبارهای این کشور، خطر قحطی گسترده در افغانستان را پررنگ کرده، تمام شعارهای 20 ساله بابت درآمدزایی کشت جایگزین، با شکست مواجه شده و در حال حاضر، زودبازده‌ترین فعالیت اقتصادی در این کشور، همچنان، توسل به درآمد تجارت مواد مخدر است. تا امروز، قبایل بومی، گروه‌های تروریستی و شبه‌نظامیان و دیگر ذی‌نفعان تجارت مواد مخدر افغانستان هیچ واکنشی به پیام رهبر طالبان نداشته‌اند اگرچه که می‌شود ناآرامی‌های گسترده در اقصی نقاط این کشور؛ بمب‌گذاری‌ها و کشتار مردم بی‌گناه را، به منزله شمه‌ای از واکنش‌های منتفعان تلقی کرد. اما از سوی دیگر، طالبان طی 11 ماه گذشته، در تلاش مستمر برای ایجاد مقبولیت در جامعه جهانی بوده که هنوز هم، جز افزایش کمک‌های بشردوستانه ارسالی به این کشور، پاسخ متفاوتی به دولت امارت اسلامی داده نشده است. اینکه طالبان، با توسل به ترفند مقابله قهری با تجارت مواد مخدر، در کوتاه‌مدت درصدد جلب محبوبیت بین‌المللی است تا پس از ورود به دنیای سیاستمداران و آزادسازی حساب‌های بلوکه شده این کشور در بانک‌های بین‌المللی، روال پیشین و حکمرانی در بازار جهانی تریاک و هرویین را از سر گیرد، فرض چندان محالی نیست چنانکه رفتارهای امروز طالب‌ها و میزان تضییع حقوق انسانی و اجتماعی و شهروندی مردم افغانستان نقطه مقابل جمع شعارهایی است که در هنگام تصرف دوباره افغانستان از بلندگوهای دولت امارت اسلامی پخش می‌شد.
خبرنگار AP، در گزارش خود نوشته بود: «هلمند مرکز کشت خشخاش در افغانستان است. به نظر می‌رسد کمپین جدید ریشه‌کنی، عمدتا کسانی را هدف قرار می‌دهد که پس از اعلام ممنوعیت، محصولات خود را کاشتند. بسیاری دیگر که قبلا کاشته بودند، موفق به برداشت شدند، از گیاهی به بوته دیگر رفتند، پیاز خشخاش را برش دادند، سپس شیره‌ای را که بیرون می‌ریزد، یعنی ماده خام تریاک، جمع کردند.»
اینکه طالب‌ها؛ فرزندان افغانستان، در زمان‌بندی کاشت و برداشت خشخاش، دچار اشتباه شده باشند و اجرای فرمان آخوندزاده را به بعد از برداشت نوبت اول محصول موکول کرده باشند، با منطق جور درنمی‌آید. هنوز سازمان ملل تخمینی بابت میزان تولید تریاک و هرویین امسال افغانستان ارایه نداده اما ساده‌انگارانه است که فکر کنیم بضاعت کشاورزان خشخاش در افغانستان برای فروش تریاک پای مزرعه، به هر نوبت برداشت محصول محدود است و بنابراین، اگر تراکتور، ساقه‌های خشخاش یک یا ده یا صد مزرعه را لگدمال کرد، انبارهای تریاک خالی می‌ماند. روال کار کشتکاران خشخاش در افغانستان همیشه این‌گونه بوده که هرچند تن ماحصل برداشت نوبت امساله را به صدها تن ذخیره تریاک خشک دپو شده در انبارها اضافه کنند. اگر حجم تولید تریاک افغانستان در سال 2021، 6800 تن بوده، این یک تولید اسمی است که با احتساب ذخایر کهنه انبارها تا 10 هزار تن هم می‌رسد. در حالی که باید از یک منبع مطلع در افغانستان پرسید تکلیف آن حجم برداشت نوبت اول خشخاش چه خواهد شد، نقشه وسعت مزارع خشخاش افغانستان در سال 2021 نشان می‌دهد که همچنان شمال غرب، غرب و جنوب غرب کشور (همجوار با مرز ایران و پاکستان و آسیای میانه) کانون کشت خشخاش و استقرار لابراتوارهای تولید هرویین است که باید به این بضاعت، توان رو به افزایش تولید مت‌آمفتامین را هم اضافه کرد. از نیمه دهه 2000، سازمان ملل شواهدی از راه‌اندازی آشپزخانه‌های سیار تولید مت‌آمفتامین در نوار مرز جنوب غرب و غرب افغانستان دریافت کرده و امروز، آوازه «شیشه افغانی» که به سبب فراوانی گیاه افدرا در این کشور، با هزینه بسیار ارزان‌تری نسبت به سال‌های اتکای مطلق به قاچاق سودوافدرین از چین تولید می‌شود، در بازار منطقه خاورمیانه و غرب آسیا، پررنگ است.
در این میان، یک فرض دیگر هم چندان محال نیست؛ اینکه اقدامات فعلی طالبان؛ نابودی مزارع خشخاش و حکم به ممنوعیت کشت و تولید و تجارت مخدرها، پوششی دروغین برای استتار زمینه‌سازی تولید فنتانیل باشد؛ حجم رو به افزایش قاچاق و مصرف غیرقانونی فنتانیل؛ این داروی مسکن که یک مخدر آزمایشگاهی است، امروز به نگرانی جدی دولت‌های ایالات متحده، کانادا، حوزه اسکاندیناوی و اروپای شرقی تبدیل شده چون با وجود آنکه فنتانیل، تمام مشتقاتش و همچنین پیش‌سازهای تولید این دارو، در تمام پروتکل‌های بین‌المللی و از جمله کنوانسیون 1961 و کنوانسیون 1977 به عنوان دارو و ماده مخدر تحت کنترل، کد خورده‌اند، قاچاق و خرید و فروش غیرقانونی فنتانیل، مشتقات این دارو و پیش‌سازهای تولید، هنوز جرم‌انگاری نشده و به همین سبب در اقصی نقاط جهان، بازار عرضه و تقاضای پررونقی دارد. در حال حاضر، چین، هند و مکزیک کانون‌های اصلی تولید انبوه فنتانیل جهان هستند و مقادیری هم در مثلث طلایی تولید می‌شود اما جالب این است که چین و هند، دو کشور قدرتمند در تولید پیش‌سازها هستند و مکزیک به دلیل وسعت بالای مزارع خشخاش، کانون تولید هرویین در قاره امریکاست و بنابراین، هر سه کشور، بابت ماده اولیه و پیش‌ساز مورد نیاز تولید فنتانیل، خودکفا هستند. واحد مصرف فنتانیل (به دلیل ماندگاری تاثیر در مغز) با هرویین متفاوت است. اگر یک مصرف‌کننده حرفه‌ای هرویین، 5 الی 10 گرم در روز مصرف دارد، معتاد فنتانیل، با یک چسب پوستی 25 میکروگرم، تا 72 ساعت شارژ خواهد شد. به همین سبب، اگرچه هزینه تولید فنتانیل به عنوان یک دارو، بسیار گران‌تر از تولید هرویین (ولو با بالاترین درجه خلوص) تمام می‌شود، قیمت خرده‌فروشی این دارو در مقایسه با هرویین بسیار پایین‌تر است چنانکه سال 2019، مراکز درمان اعتیاد در امریکا اعلام کردند قیمت خرده‌فروشی و عرضه خیابانی یک چسب پوستی فنتانیل، حدود 40 دلار و یک گرم هرویین حدود 20 دلار است. البته قیمت، تنها عامل جذب مصرف‌کنندگان به سمت این داروی مخدر نبوده، بلکه تاثیرات جسمی دارو به سبب خلوص بالاتر در مقایسه با خلوص هرویین، از دیگر عوامل موثر در ترجیح فنتانیل در بازار مصرف امریکا و کانادا و اروپای شرقی و جنوب شرق آسیاست. در حالی که مهم‌ترین ویژگی اپیوییدها، تاثیر بر سیستم اعصاب مرکزی است، طبق هشدار دفتر مبارزه با مواد مخدر ایالات متحده DEA تاثیرات مغزی فنتانیل، 50 برابر هرویین و 100 برابر مرفین است علاوه بر اینکه نه تنها مشتقات فنتانیل (مثل کارفنتانیل) تاثیراتی شدیدتر ایجاد می‌کند، آنالیز برخی نمونه‌های ضبط شده از خرده‌فروشان پودر فنتانیل در امریکا نشان داده که این دارو برای تاثیرگذاری بیشتر، با مقادیری از هرویین، کوکایین یا مت‌آمفتامین هم ترکیب شده که احتمال اوردوز منجر به مرگ مصرف‌کننده را افزایش می‌دهد. اینکه افغانستان، در آینده نزدیک تولید فنتانیل را جایگزین تولید هرویین کند، چندان دور از ذهن نیست، چرا که تولید بی‌خطر، سودآوری بالای قاچاق فنتانیل در مقایسه با سودآوری پرزحمت و پرخطر قاچاق هرویین، ترانزیت و حمل آسان در مقایسه با حمل هرویین، بی‌قانونی در عرصه مقابله با این دارو در تمام کشورها و بازار مصرف بسیار گسترده در سطح 5 قاره، امروز این داروی مخدر را به گل بازار تقاضای جهانی تبدیل کرده و بعید نیست که طالبان، این‌بار از بی‌قانونی جهان به نفع خود بهره ببرد و در عوض، عرصه تولید هرویین را به همتای خود در شرق قاره بسپارد.

بنفشه سام‌گیس -اعتماد