برجام به برزخ می رود ؟
ساعت 24 - این روزها وساعتها برای شهروندان ایرانی به دلیل گیر افتادن کسب وکار و معشتشان در تله برزخی شدن پرونده هسته ای افتاده است بسیار سخت سپری می شود . شهروندان ایرانی درست یا نادرست تصور می کنند بدبختی اقتصادی آنها از این مساله است و از حاکمیت انتظار دارند این پرونده به یک نقطه سفت برسد که تکلیف روشن شود . شهروندان ایرانی تصور می کنند با حل این پرونده شاید درکوتاه مدت نفس تازه کنند و به خودبیایند . به همین دلیل است که نظام سیاسی ایران سرانجام وپس از چانه زنی های درازمدت حالا در جایی ایستاده استن که به قول مدیران وزارت خارجه بیشتر از هرزمان به توافق نزدیک شده ایم.
هادی خسروشاهین تحلیلگرمسایل بین الملل در باره وضعیت تازه ایران و آینده زنده سازی برجام به این نتیجه رسیده است : دو راه در انتظار برجام خواهد بود؛ احیای برجام بین ۷۲ساعت تا ۱۰ روز آینده یا تداوم مذاکرات و احتمالا دور جدیدی از مذاکرات (در سناریوی دوم حداقل تا سپتامبر و حداکثر تا نوامبر زمان برای احیای برجام خواهد بود؛ ضمن اینکه میتواند برجام را در یک حالت برزخی یعنی نه مذاکره و نه اعلام شکست نگه دارد).
وی پیش از این نتیجه گیری نوشته است مذاکرات تازه از آوریل۲۰۲۱ آغاز شد و دولت بایدن تلاش کرد از طریق مقوله تحریمهای زرد یعنی حذف سپاه در لیست افتیاُ و همچنین رفع تحریمهای مرتبط با بیت رهبری بندی را تحت عنوان بند همکاریهای آینده در مذاکرات بگنجاند. طرف آمریکایی از این خواسته خود بهطور رسمی در دور چهارم مذاکرات رونمایی کردند. اما برای چه؟برای تامین هدفگذاری جدید یعنی حل همزمان اما مرحلهای معمای ایران. به عبارت دیگر آنها میخواستند به دومینوی توافقات برسند و یک توافق را منوط به توافق بعدی و همینطور تا آخر کنند. از همین رو یکی از چالشهای بنیادین مذاکرات وین به دو استراتژی متباین ایران و آمریکا بازمیگشت. ایران یک مسیر تک توافق و محدود به هستهای را طلب میکرد و در مقابل آمریکا یک مسیر چند توافقی و فراتر از هستهای را. این برنامه تقریبا تا یک ماه پیش از سفر منطقهای بایدن به خاورمیانه در دستور کار دولت آمریکا قرار داشت. اما به یکباره اعلام شد بایدن حاضر نیست نام سپاه را از لیست تروریستی وزارت خارجه خارج کند. برخی تحلیلگران ناآشنا به استراتژی دولت جدید ایالات متحده از این اقدام به مثابه ایجاد یک مانع بزرگ بر سر توافق یاد کردند؛ اما واقعیت این بود که معنای ضمنی چنین پرهیزی از سوی دولت بایدن عقبنشینی از راهبرد بنیادین آمریکا در مذاکرات هستهای بود. یعنی تیم ایرانی و مقاومتشان کار را به آنجا کشاند که آمریکا از مطلوبیتهای مدنظر خود دست کشید و به مطلوبیتهای نسبی قناعت کرد. اما این مطلوبیتهای نسبی چه بود؟ بازگشت به دوره اوباما یعنی احیای برجام به امید اینکه شاید این همکاری در یک حوزه خاص در آینده به همکاری بیشتر منجر شود حتی اگر نقطه گریز ایران از یکسال به شش ماه کاهش یافته بود یا اینکه ذخایر سوخت ۶۰درصدی در ایران و تحت نظارت آژانش در ایران باقی بماند. (برجام فقط مجوز حدود ۳۰۰کیلوگرم ذخیره سوخت در غنای کمتر از ۴درصد را میداد.) بنابراین از دستور کار خارج شدن تحریمهای زرد (تحریمهای قابل داد و ستد) از جمله حذف نام سپاه سیگنال تهاجمی از جانب بایدن نبود، بلکه برعکس آن عقبنشینی راهبردی را نوید میداد و اینکه آمریکا یک برجام نصف و نیمه را بر از دست دادن آن ترجیح میدهد.
آمریکا تحریمهای موسسات اقتصادی سپاه همانند خاتم و بنیاد تعاون سپاه را در لیست قرمز خود قرار داده بود؛ اما وعده داد که از طریق دستورالعملهای اوفک راهی را برای تجارت خارجیها با شرکتهایی که با مجموعههای سپاه همکاری میکنند، بگشاید. (یعنی حفظ تحریمهای موسسات اقتصادی سپاه و در عین حال دور زدن همان تحریمها توسط اوفک) همچنین آمریکا برای جلب نظر کمپانیهای اقتصادی برای سرمایهگذاری در ایران و انعقاد قراردادهای بیشتر از ۲سال (عمر دولت بایدن ۲سال دیگر به پایان میرسد و ممکن است دولت بعدی دوباره از برجام خارج شود) حاضر شد از طریق اوفک دستورالعملهایی را برای شرکتها و فعالان غیر آمریکایی برای تمدید موقت قراردادها به ایران صادر کند.
ایالات متحده حتی حاضر شد طبق یک بسته سیاسی نقشه راهی را برای مسائل باقیمانده ایران با آژانس قبل از اجرای توافق (احتمالا ۱۳۵روز پس از امضا توافق عملیاتی میشود) بپذیرد. با این همه نیمه شب ۲۴مرداد پایان زمانی بود که طرف اروپایی برای پاسخ طرفین درباره پیشنویس ۳۵صفحهای تعیین کرده بود.ایران به لحاظ فرمی به این زمانبندی عمل کرد؛ ولی بهلحاظ محتوایی ملاحظات جدیدی را در حوزه تحریمها و تضمینها مطرح کرده است. ازجمله دستورالعمل اوفک درمورد تمدید موقت قراردادهای شرکتهای غیر آمریکایی با ایران از نگاه جمهوری اسلامی کافی نیست؛ چراکه با تغییر دولت در ۲۰ ژانویه ۲۰۲۵ وزارت خزانهداری و به تبع آن دستورالعملهای اوفک تغییر خواهد کرد . از همین رو شاید ایران در همین حوزه خاص ترجیح دهد از دولت بایدن غرامتهای مشخص و عینی طلب کند. ( این درخواست میتواند یکی از موارد سخت وپیچیده در احیای برجام باشد.)
با این حال ایران ترجیح داده است این ملاحظات را در چارچوب آخرین نسخه پیشنویس وین تدوین و تنظیم کند و نه فراتر از آن و در عین حال آنچنانکه از لابهلای گزارشهای خبری میتوان شنید، از مطرح کردن خواستههای جدید در حوزه پادمانی نیز پرهیز کرده است. این دو سیگنال مهم است که نشان میدهد ایران متن ۳۵صفحهای را بهطور ضمنی یا مشروط مورد پذیرش قرار داده و با این کار توپ را در زمین آمریکا انداخته است. حال آمریکا مانده و آخرین ملاحظات ایران و حداقل دستاورد این پذیرش مشروط این است که فشار سیاسی را از تهران به واشنگتن منتقل میکند و در پروسه مقصرنمایی احتمالی، ایران میتواند دست بالاتر را داشته باشد.