به مناسبت جشنواره معرفی برترین ایده‌های صادراتی دانش بنیان

خام فروشی به دانش‌بنیان‌ها رسید

سایت خبری تحلیلی ساعت 24- فراز جبلی -خام فروشی، همیشه یکی از چالش‌های بزرگ صادرات ایران بوده است. بیماری هلندی و بسیاری از مشکلات دیگر اقتصاد، که در ایران، به معضلاتی نهادینه بدل شده است، در واقع ریشه در همین تفکر خام فروشی داشته است. روش‌های مختلفی برای مقابله با خام فروشی مورد تأکید قرار گرفته بود. یکی از این روش‌ها کمک به محصولات دانش‌بنیان بنیان بود، محصولاتی که بنا به تعریف قانون از آنها ارزش افزوده بالایی دارند. اما اکنون با پدیده‌ای جدید مواجه هستیم؛ ایران در صادرات محصولات دانش‌بنیان هم به خام فروشی روی آورده است.
نامی از ابتدا اشتباه
امروز قرار است جشنواره معرفی برترین ایده‌های صادراتی دانش بینان برگزار شود. مفهوم دانش بنیان کلمه‌ای است، که شاید حتی در نام ابهامات زیادی را ایجاد می‌کند. وقتی به محصولی دانش بنیان اتلاق می‌شود، یعنی در ساخت سایر کالاها، دانش نقشی نداشته است؟ "آرمان خالقی" در این خصوص به خبرنگار "سایت خبری تحلیلی ساعت 24" گفت کلمه دانش بنیان شاید نام‌گذاری مناسبی برای این گروه از خدمات نبوده است. به گفته عضو هیأت مدیره خانه صنعت، معدن و تجارت منظور از دانش‌بنیان‌ها، محصولاتی با تکنولوژی بالا یا همان "های‌تک" هستند که در تولید آنها علوم روز نقش بسیار مهم‌تری را ایفا می‌کند.
در آیین نامه تشخیص صلاحیت شرکت‌ها و موسسات دانش‌بنیان که به صورت قانونی به تصویب رسیده است، شرکت‌های دانش‌بنیان موسساتی خصوصی یا تعاونی که 50 درصد درآمد آنها مربوط به فروش کالاها و خدمات با فناوری بالا است اتلاق می‌شود. خالقی درباره این که در عمل چه محصولاتی دانش بنیان تلقی می‌شوند گفت بیشتر محصولاتی مانند تولیدات نانو، محصولات الکترونیکی و نرم افزارهای کامپیوتری بیشترین سهم در محصولات دانش بنیان را به خود اختصاص می‌دهند.
900 میلیون دلار صادرات دانش بنیان
آمار صادرات دانش بنیان بحثی است که برای مدت طولانی مورد مناقشه نهاد‌های مختلف بوده است. در ایران، بنا به یک رسم قدمی آمار صادرات توسط گمرک اعلام می‌شود اما بسیاری از محصولات دانش‌بنیان، ماهیتی فراتر از بعد فیزیکی دارند که در مرزهای گمرکی بگنجند. در این خصوص "افشین کلاهی" رئیس مجمع تشکل‌های دانش بنیان در گفت و گو با خبرنگار "سایت خبری تحلیلی ساعت 24" اعلام کرد: آخرین آماری که درباره صادرات دانش‌بنیان در ایران وجود مربوط به سال 91 است. به گفته وی این آمار میزان صادرات دانش بنیان آن زمان را 900 میلیون دلار اعلام کرده است اما این آمار چندان دقیق نیست چرا که بسیاری از محصولات ایرانی که به خارج از کشور صادرشده است در عمل محاسبه نشده است. ایراد دیگر این آمار در کم نشان داده شدن ارزش صادرات دانش بنیان در آمار است. برای مثال صادرات نرم افزار در گمرک بنا به قیمت پایه CD مورد محاسبه قرار می‌گیرد و با این حساب هیچ فرقی میان ارزش یک CD خام با CD حاوی یک نرم افزار کامپیوتری وجود ندارد.
ایده‌هایی که پرپر می‌شوند
مشکل نبود آمار صادرات دانش‌بنیان که مورد تأکید متولیان اصلی این بخش از اقتصاد ایران است، به خودی خود مسئله مهمی است اما از آن مهم‌تر این نکته مطرح است که اصولا چه کالایی به نام دانش‌بنیان صادر می‌‌شود؟ مسعود شنتیایی در این خصوص می‌گوید ایران در 12 صنعت مختلف صادرات محصولات دانش‌بنیان مطرح می‌کند ولی مسئله اصلی این که، کشور به جای صادرات کالاهای دانش‌بنیان نهایی به خام فروشی روی آورده است. رئیس اتحادیه شرکت‌های فنی مهندسی ایران و رئیس سایق کمیسیون ICT اتاق بازرگانی ایران می‌گوید در صادرات دانش‌بنیان مانند صادرات مواد معدنی چند مرحله وجود دارد. مرحله اول این است که ایده‌های اولیه که هنوز تبدیل به فناوری نشده است را به فروش برسانیم. مرحله دوم این است که فناوری به کشورهای دیگر صادر شود و در نهایت مرحله آخر صادرات محصولات تولید شده با همین فناوری است.
شنتیایی در مورد وضعیت فعلی دانش‌بنیان‌ها در ایران می‌گوید ما هنوز اکثر صادرات خود را در مرحله اول و دوم انجام می‌دهیم و در واقع پدیده خام فروشی در این مرحله نیز وجود دارد.
وی معتقد است با وجود این که کشورهای خارجی مبالغ زیادی برای ایده‌ها و یافته‌های علمی ایران می‌پردازند ولی در مجموع ایران از فروش این ایده‌ها در حال ضرر است چرا که این مقالات فرصت‌های طلایی برای بهبود وضعیت کشور محسوب می‌شوند ولی در عمل این ایده‌ها با پولی اندک صادر می‌شوند و چندی بعد ایران کالاهای تولیدی با همین فناوری را با قیمت به مراتب بالاتر به فروش می‌رسانند.
شنتیایی در ریشه‌یابی این مشکل می‌گوید در حال حاضر، ایران توانایی ایجاد سریع خطوط تولید با فناوری جدید را ندارد و بر همین اساس زمانی که یک فناوری جدید در ایران تولید می‌شود، مدت زیادی طول خواهد کشید تا ایران بتواند تولید کالاهای دانش بنیان از همان فناوری داشته باشد در حالی که عمر فناوری‌ها بسیار کوتاه است و در عرض چند ماه فناوری‌هایی جدیدتر و به صرفه‌تر به بازار عرضه می‌شود.
وی همچنین با اشاره به ضعف در تجاری سازی ایده‌های صادراتی دانش‌بنیان افزود تجاری سازی یکی از مهمترین مسائل اقتصادی برای صادرات است اما ایران در تعریف صادراتی بودن محصول ضعف‌های زیادی دارد.
صادرات منفی چگونه ممکن است؟
صادرات تعریف ساده‌ای دارد، کالا و خدماتی که به خارج از کشور منتقل می‌شود و در مقابل آن پولی دریافت می‌شود. اما آیا ممکن است که کشور، کالایی به کشورهای دیگر صادر کند و در مقابل آن پولی بپردازد. این صحبت به ظاهر غیرمنطقی با تعریف صادرات دانش‌بنیان تعریف عملی پیدا کرد. زمانی که ایده‌ای به کشور دیگری داده می‌شود در عین حال برای دادن این ایده خودمان پول می‌پردازیم در واقع صادرات منفی در این کشور رخ داده است. این اتفاق در مورد چاپ مقالات علمی در نشریات خارجی به شدت در حال رخ دادن است. در سال میلادی گذشته ایران 24 هزار و 297 مقاله بدون احتساب کنفرانس‌ها و تعداد 25 هزار و 225 مقاله با احتساب کنفرانس‌ها صورت گرفته است. این در حالی است که برای چاپ این مقالات و حضور در کنفرانس‌ها عملا بین 50 تا 100 دلار پول پرداخت شده است. همین ایده‌ها که در قالب مقالات در کشورهای دیگر به چاپ می‌رسد، در واقع شروعی بر صادرات بدون بازگشت پول به کشور است.
مقالات افراد به خوبی عیار دانشمندان و دانشجویان ایرانی را به جهان نشان می‌دهد و این اولین زنجیره برای ایجاد فرار مغزها است. به صورت میانگین هر سال در حدود 60 هزار نفر از ایران مهاجرت می‌نند که بیشترین این افراد نخبگان، دانشگاهیان و دانشجویان ایرانی هستند. ایران در پدیده فرار مغزها در صدر کشورهای جهان قرار دارد. بر اساس گزارش صندوق بین‌المللی پول خروج ایرانیان تحصیل‌کرده از کشور سالانه در حدود 50 میلیارد دلار برای ایران هزینه دارد. در واقع بیش از 55 برابر رقمی که برای صادرات کالاهای دانش بنیان اعلام شده است. صادرات واقعی دانش‌بنیان ایران همین مغزها است، صادراتی که هیچ گاه پولی برای آن پرداخت نمی‌شود.
در واقع ما توان صادرات دانش‌بنیان در کشور را داریم اما در عمل بسیاری از این توان را به صورت رایگان در اختیار بقیه کشورها می‌گذاریم. تولیدکنندگان ایرانی با هزینه‌های گزاف در نمایشگاه‌های خارجی شرکت می‌کنند و فناوری‌های روز خود را در معرض دید دیگران می‌گذارند تا شاید یک شرکت غیرایرانی حاضر به سرمایه‌گذاری بر روی این ایده‌ها شود در حالی که در ایران ما توان استفاده از این فرصت‌ها را نداریم.
قانونی که برای حمایت از فعالیت‌های دانش‌بنیان نوشته شده است در واقع مشکلاتی فراوان دارد و در عمل شرکت‌هایی از آن بهره خواهند برد که شرکت‌هایی بزرگ و با خودکفایی مالی هستند. این شرکت‌ها در حقیقت نیازی به این حمایت‌ها ندارند و حمایت اصلی برای اساتید و دانشجویانی است که با ایده‌های ناب به خارج از کشور کوچ می‌کنند.