مبدا گاهشماری
مبدا گاهشماری هجری خورشیدی مانند گاهشماری هجری قمری، سال هجرت پیامبر اسلام، محمد، سال ۶۲۲ میلادی از مکه به مدینه میباشد. آغاز هجرت پیامبر اسلام از مکه روز دوشنبه (۱ ربیعالاول/ ۲۴ شهریور سال ۱ هجری) برابر با ۱۳ سپتامبر ۶۲۲ میلادی قدیم (ژولینی) و ۱۶ سپتامبر ۶۲۲ میلادی جدید (گرگوری) و ورود پیامبر به مدینه روز ۸ ربیعالاول همان سال میباشد.
سرآغاز گاهشماری
سرآغاز گاهشماری هجری شمسی روز جمعه «۱ فروردین سال ۱ هجری خورشیدی» (۲۹ شعبان ۱ سال پیش از هجرت) برابر با ۱۹ مارس ۶۲۲ میلادی قدیم (ژولینی) و ۲۲ مارس ۶۲۲ میلادی جدید (گرگوری) است.[۲] البته روز اول سال یک هجری شمسی (از ۱ فروردین تا ۲۴ شهریور) ۵ ماه و ۲۴ روز پیش از هجرت پیامبر (کمتر از یک سال) است.
سال، فصلها، ماهها و روزها
این گاهشماری از ۳۶۵ روز در قالب ۱۲ ماه تشکیل شده است و براساس گاهشماری جلالی (دقیقترین تقویم جهان[نیازمند منبع]) سرآغاز آن اعتدال بهاری در نیمکرهٔ شمالی است. با این تفاوت که مبدأ آن هجری است. طراحان گاهشماری جلالی، گروهی ریاضیدان و اخترشناس بودند که نامدارترین آنها حکیم خیام ریاضیدان و شاعر ایرانی بود. اینان به سفارش ملکشاه سلجوقی و با اصلاح گاهشماری یزدگردی به این گاهشمار نوین دست یافتند. گاهشماری جلالی با حفظ سرآغاز و طول سال با تغییر مبدأ، اسامی و طول ماهها در قالب گاهشماری هجری شمسی برجی درآمده و باز با تغییراتی در طول ماهها ضمن تنوع اسامی آنها، عنوان تقویم هجری شمسی پیدا کرد.
این تقویم بر پایه سال اعتدالی خورشیدی برابر با ۳۶۵٫۲۴۲۱۹۸۷۸ روز است؛ که سال تقویمی آن ۳۶۵ و ۳۶۶روزه (کبیسه) میباشد.
هر سال دارای ۴ فصل با نامهای بهار، تابستان، پاییز و زمستان است و هر فصل ۳ ماه دارد و هر ماه تقریباً ۴ هفته و هر هفته ۷ روز با نامهای شنبه، یکشنبه، دوشنبه، سهشنبه، چهارشنبه، پنجشنبهو جمعه (آدینه) دارد. هر سال با ۱ فروردین و فصل بهار آغاز میشود.
بلندترین روز سال در ۱ تیر و بلندترین شب سال در شب یلدا (از غروب ۳۰ آذر تا طلوع آفتاب در ۱ دی) رخ میدهد. طول ماههای این گاهشماری در طول تاریخ و در کشورهای مختلف متفاوت بوده است، ولی از حدود سال ۱۳۴۸ در ایران و افغانستان طول ماهها یکسان است.[۳] طول ماهها در نیمه اول سال ۳۱ روزه و در نیمه دوم سال ۳۰ روزه است با این تفاوت که ماه پایانی (اسفند) ۲۹ روزه است و تنها در سالهای کبیسه ۳۰ روز خواهد داشت. طول و نام کنونی این ماهها در جدول زیر آمده است:
ماههای هجری خورشیدی
فارسی
(ایران)فارسی
(افغانستان)[۵]پشتو[۶]
(افغانستان)کردیترکی
آذربایجانی
۱۳۱فروردینحَمَلوریخاکهلێوهآغلارگولر۲۱ مارس – ۲۰ آوریل
بهار
۲۳۱اردیبهشتثَورغوییگوڵانگولن۲۱ آوریل – ۲۱ مه
۳۳۱خردادجَوزاغبرګولیجۆزەردانقیزاران۲۲ مه – ۲۱ ژوئن
۴۳۱تیرسَرَطانچنګاښپووشپەڕقورا پیشیرن۲۲ ژوئن – ۲۲ ژوئیهتابستان
۵۳۱مرداداَسَدزمریگەلاوێژقویروق دوغان۲۳ ژوئیه – ۲۲ اوت
۶۳۱شهریورسُنبُلهوږیخەرمانانزومار۲۳ اوت – ۲۲ سپتامبر
۷۳۰مهرمِیزانتلهڕەزبەرخزل۲۳ سپتامبر – ۲۲ اکتبر
پاییز
۸۳۰آبانعَقرَبلړمخەزەڵوەرقیروو۲۳ اکتبر – ۲۱ نوامبر
۹۳۰آذرقَوسلیندۍسەرماوەزآذر۲۲ نوامبر – ۲۱ دسامبر
۱۰۳۰دیجَدْیمرغومیبەفرانبارچیلله۲۲ دسامبر – ۲۰ ژانویهزمستان
۱۱۳۰بهمندَلوسلواغهڕێبەنداندوندوران۲۱ ژانویه – ۱۹ فوریه
۱۲۲۹-۳۰[۷]اسفندحوتکبرەشەمەبایرام۲۰ فوریه – ۲۰ مارس- تقویم 98
تاریخچه
گاهشماری هجری خورشیدی، تکاملیافته گاهشماری ایرانی در دوره اسلامی با مبدأ هجری است. گاهشماری ایرانی برگرفته از گاهشماری بابلی با سال ۱۲ماه سی روزه بوده که هر ۶سال یکبار ۱۳ماهه میشدهاست. همه اینگونه تقویمهای ۳۶۵روزه برگرفته از تقویم مصری اند. این تقویم در دوره هخامنشیان تغییراتی کرده و بصورت تقویم زرتشتی درآمد. در زمان اردشیر اول پادشاه ساسانی تقویم ایرانی متأثر از تقویم جولیانی به سال ۳۶۵روزه درآمد و به آخر سال ۵ روز اضافه شد و در دوره یزدگرد سوم هم تغییراتی کرد. پس از شکست ایرانیان و تسلط اعراب گاهشماری هجری قمری جایگزین تقویم خورشیدی ایرانی شد. اما بجهت ضرورت تعیین سال فصلی و مالی جهت زمان پرداخت مالیات کشاورزان، تقویم خورشیدی (ازجمله: گاهشماری خراجی) کاربرد داشت اما از مبدأ حقیقی آن گاه تا دوماه عقب میافتاد.[۸]
در ۳ رمضان ۴۷۱ هجری قمری، گاهشماری جلالی که شکل کاملتر گاهشماری ایرانی بود ایجاد شد. این تقویم ضمن تغییراتی درقالب گاهشمار هجری خورشیدی (برجی) درآمده، در ۲ اسفند ۱۲۸۹ بعنوان گاهشماری مالی کشور رسمیت یافت. پس از آن با تغییراتی در عناوین ماهها و تعدیل آنها درقالب تقویم هجری خورشیدی، در تاریخ ۱۱ فروردین ۱۳۰۴ تقویم رسمی ایران اعلام شد. تا قبل از آن تقویم هجری قمری کاربرد عمومی داشت.[۹]
گاهشماری هجری خورشیدی برجی
گاهشماری هجری خورشیدی را نخستین بار میرزا عبدالغفارخان نجمالدوله اصفهانی (معلم ریاضیات مدرسه دارالفنون) با توجه به گاهشماری جلالی استخراج کرد. گاهشماری جلالی بدستور ملکشاه سلجوقی، براساس گاهشماری یزدگردی با تطبیق دقیق آغاز سال با اعتدال ربیعی شکل گرفت. مبدأ آن روز ۱۰ رمضان ۴۷۱ هجری قمری، برابر با اول نوروز سال نخستین جلالی بود و طول ماههای آن مانند گاهشماری یزدگردی و اسامی آنها فارسی بوده است.[۱۰]
نجمالدوله برای اولین بار عبارت ۱۲۶۴ هجری شمسی را در حاشیه تقویم سال ۸۰۷ جلالی مطابق ۳–۱۳۰۲ هجری قمری ذکر کرد و از آن تاریخ به بعد، گاهشماری را در ایران رایج کرد که برای اولین بار اساس آن شمسی و مبداء آن هجرت پیامبر اسلام از مکّه به مدینه باشد. ماههای آن براساس اسامی عربی برجهای دوازدهگانه فلکی (حمل، ثور، جوزا ... حوت) و طول آنها برمبنای توقف نسبی خورشید در بروج مذکور ۲۹ تا ۳۲روزه بود. گاهشماری که او نوشت، به گاهشماری هجری شمسی بُرجی معروف است. این گاهشمار در دوره دوم مجلس شورای ملی ایران در ۲۱ صفر ۱۳۲۹ مطابق ۲ اسفند (حوت) ۱۲۸۹، به عنوان مقیاس رسمی زمان محاسبات مالی کشور پذیرفته شد.[۱۱][۱۲] دستکم تا ربع قرن پیش از آن، تقویمهایی بر اساس گاهشماری هجری شمسی در ایران استخراج و چاپ میشد. ۱۵ سال بعد در پنجمین دوره مجلس شورای ملی قانون گاهشماری هجری شمسی به تصویب رسید.[۱۳]
ماههای گاهشمار هجری خورشیدی برجی، بین ۲۹ تا ۳۲روزه و طول ماهها در هرسال بستگی به توقف سالانه خورشید در هر برج متفاوت بوده است. طول ماهها: حمل (۳۰ یا ۳۱روزه)، ثور (۳۱ یا ۳۲روزه)، جوزا (۳۱ یا ۳۲روزه)، سرطان (۳۱ یا ۳۲روزه)، اسد (۳۱ یا ۳۲روزه)، سنبله (۳۰ یا ۳۱روزه)، میزان (۳۰ یا ۳۱روزه)، عقرب (۲۹ یا ۳۰روزه)، قوس (۲۹ یا ۳۰روزه)، جدی (۲۹ یا ۳۰روزه)، دلو (۲۹ یا ۳۰روزه)، حوت (۲۹ یا ۳۰روزه).[۱۴]
گاهشماری رسمی ایران
نوشتار اصلی: گاهشماری ایران
گاهشماری هجری خورشیدی، بر اساس مبانی گاهشماری جلالی (ایجاد شده در ۴۷۱ قمری) و پس از تغییراتی در گاهشماری جلالی در قالب گاهشماری هجری خورشیدی برجی در سال ۱۲۸۹ خورشیدی برای امور مالی کشور رسمیت یافت. با تغییراتی در عناوین ماهها و تعدیل آنها در تاریخ ۱۱ فروردین ۱۳۰۴ هجری خورشیدی تقویم رسمی ایران اعلام شد.[۱۵]
در آخرین روزهای سال ۱۳۰۳ و اولین روزهای سال ۱۳۰۴ ش، نمایندگان پنجمین دوره مجلس شورای ملی گاهشماری هجری شمسی کنونی ایران را تصویب کردند. بر اساس این قانون استفاده از گاهشماری خَتا و اویغور (گاهشماری دوازده حیوانی) منسوخ شد (در حالی که استفاده از گاهشماری دوازده حیوانی همچنان در فرهنگ عمومی مردم ایران رواج دارد) و گاهشماری هجری شمسی با مبدأ هجرت پیامبر اسلام از مکه به مدینه و با طول سال شمسی و با نام ماههای فارسی میانه مورد استفاده قرار گرفت. مبدأ این گاهشماری، اول فروردین سال اول هجرت پیامبر است؛ یعنی، ۱۱۹ روز پیش از مبدأ گاهشماری هجری قمری و ۱۷۹ روز پیش از هجرت. در عمل بین کبیسههای اعمال شده در این گاهشماری با گاهشماری جلالی اختلافهایی وجود دارد. آنزمان برای رفع چنین اختلافاتی در گاهشماری هجری شمسی، هیئت اصلاح تقویم تشکیل شده. این هیئت همان روش کلی کبیسهگیری گاهشماری میلادی گرگوری را پیشنهاد کرد و علاوه بر آن آرایه جدیدی برای تعدیل کبیسهگیری عرضه نمود. امروزه روش سهل ممتنعی برای استخراج دورههایکبیسه در گاهشماری هجری شمسی ابداع شده است. طول ماههای آن در نیمه نخست سال ۳۱روزه و درنیمه دوم سال ۳۰روزه است که در سالهای غیرکبیسه ماه آخر ۲۹روزه است. سالهای عادی آن ۳۶۵روزه و هر چهار یا پنج سال یکبار کبیسهگیری ۳۶۶روزه میشود. تنها دریک وقفه زمانی بین ۲۴ اسفند ۱۳۵۴ تا ۵ شهریور ۱۳۵۷،تقویم شاهنشاهی تقویمی جدید با مبدأ تقریبی آغاز حکومت کوروش، فقط با مبدأ متفاوت (۱۱۸۰ سال افزوده) نسبت به تقویم هجری شمسی، بجای آن تقویم رسمی ایران اعلام شده بود.- تقویم 96
کبیسههای تقویم هجری شمسی از طریق قاعده نوروز تحویلی محاسبه لحظه تحویل سال و مقایسه آن با لحظه ظهر حقیقی را برای نصف النهار رسمی ایران تعیین میشود. طول جغرافیایی نصف النهار رسمی ایران ۵۲/۵ درجه شرقی است. در اینجا یکی از دو حالت زیر ممکن است اتفاق بیفتد:
اگر لحظه تحویل سال، بین بعد از ظهر سیصد و شصت و پنجمین و قبل از ظهر سیصد و شصت و ششمین روز سال واقع شود، سیصد و شصت و ششمین روز سال را نوروز، و سال تمام شده را عادی به حساب میآورند
اگر لحظه تحویل سال، در بعد از ظهر سیصد و شصت و ششمین روز سال واقع شود، سیصد و شصت و هفتمین روز سال را نوروز، و سال تمام شده را کبیسه به حساب میآورند.
ساعت 24 از انتشار نظرات حاوی توهین و افترا و نوشته شده با حروف لاتین (فینگیلیش) معذور است.