ولی کوزه گر کالجی- پژوهشگر ارشد مرکز بررسی های استراتژیک ریاست جمهوری تحلیل کرد

این روزهای قره داغ؟ تحولاتی جدید در مناقشه ای قدیمی

ساعت24- بعد از جنگ طولانی مدت سال های 1988 تا 1994 که منجر به آتش بس (نه توافق نامه صلح) بین ارمنستان و جمهوری آذربایجان شد، دو رویارویی نظامی نسبتاً فراگیر بین دو طرف در جنگ چهار روزه آوریل 2016 و چهار روزه جولای 2020 روی داده است.

dir="RTL">لذا درگیری نظامی ارمنستان و جمهوری آذربایجان که از صبح روز یکشنبه 6 مهر 1399 (27 سپتامبر 2020) آغاز شده است را باید سومین مورد نقض گسترده توافق نامه آتش بس بیشکک در سال 1994 دانست که بزرگ ترین موارد نقض «آتش بس» در وضعیت «نه جنگ، نه صلح» حاکم بر مناقشه قره باغ در دو دهه گذشته به شمار می رود. هرچند که درگیری نظامی ارمنستان و جمهوری آذربایجان در جنگ چهار روزه جولای 2020 در منطقه تاووش در شمال شرقی ارمنستان (زادگاه نیکول پاشینیان) و منطقه طاووس در شمال غربی آذربایجان و 300 کیلومتر دورتر از منطقه مورد مناقشه قره باغ بود، در درگیری نظامی اخیر، جغرافیای جنگ مجدداً به منطقه قره باغ بازگشته است. این یادداشت تحلیلی بی آن که بخواهد وارد تاریخ، پیشینه و سیر تحول بحران قره باغ شود، درصدد پاسخ به این پرسش است که چه دلایل و زمینه هایی باعث وقوع دو درگیری نسبتاً گسترده نظامی بین ارمنستان و جمهوری آذربایجان، آن هم به فاصله زمانی بسیار نزدیک به هم در تابستان 2020 شده است؟ در پاسخ به پرسش یاد شده، به نظر می رسد صرف نظر از عوامل سنتی و همیشگی تاثیرگذار بر مناقشه قره باغ، پنج عامل و محرک جدید در دو سال گذشته به صورت ترکیبی باعث بروز درگیری های نظامی بین دو طرف در تابستان 2020 شده است: تحولات سیاسی اعتراضی آوریل و می 2018 در ارمنستان (به قدرت رسیدن نیکول پاشینیان و کنار رفتن طیف قره باغی ها پس از 20 سال در صحنه سیاسی ارمنستان)، اختلافات دولت ارمنستان و منطقه قره باغ به واسطه بازداشت و محاکمه چهره های شاخص طیف قره باغی (روبرت کوچاریان، سرژ سارگسیان و ژنرال مانوئل گریگوریان) در جریان کمپین مبارزه با فساد از سوی دولت پاشینیان، بهره برداری سیاسی و نظامی جمهوری آذربایجان از شرایط سیاسی داخلی ارمنستان و منطقه قره باغ (مشابه بهره برداری سیاسی ارمنستان از بی ثباتی سیاسی باکو در ابتدای دهه 1990)، افزایش اعتماد به نفس دو کشور با توجه به انباشت خریدهای تسلیحاتی سال های اخیر (به ویژه هواپیماهای جنگنده، سیستم های موشکی و پهبادهای شناسایی و نظامی) و رقابت ها و اختلافات منطقه ای روسیه و ترکیه (گشودن جبهه سوم درگیری در قفقاز پس از سوریه و لیبی و تحت فشار قرار گرفتن ترکیه در مسیر عبور خطوط لوله نفت و گاز قفقاز در منطقه طاووس آذربایجان) از جمله دلایل و محرک های احتمالی دو رویارویی نظامی بین طرف های ارمنی و آذری در تابستان 2020 به شمار می روند. با عنایت به نکات و ملاحظات یاد شده در این یادداشت تحلیلی کوشش می شود درک بهتری از تحولات اخیر در منطقه مورد مناقشه قره باغ حاصل شود.

نام قره باغ بیش از آنکه تداعی کننده طبیعت زیبا و ویژگی های تاریخی و فرهنگی آن باشد، عمدتاً تداعیکننده یکی از پایدارترین مناقاشات قومی طی چند دهه گذشته است که در ادبیات سیاسی منطقه قفقاز معمولاً در کنار بحران های قومی چچن، آبخازیا و اوستیای جنوبی، از آن تحت عناوینی چون «منازعه های منجمد» و یا «منازعه های لاینحل» یاد می شود. جنگ قرهباغ و رویارویی نظامی ارمنستان و آذربایجان که از 20 فوریه 1988 تا 12 می 1994 به طول انجامید، در مجموع 14167 کیلومتر مربع شامل شهرهای کلبجر، قبادلی، جبرائیل، فضولی، زنگلان، آغ دام، لاچین و شوشا تحت کنترل ارامنه قرار گرفت. در نتیجه جنگ قرهباغ بیش از 35 هزار نفر کشته شدند و بیش از 800 هزار نفر در نواحی مورد مناقشه، آواره و مجبور به جلای وطن شدند. این جنگ فرسایشی و پر هزینه، به موجب توافقنامه بیشکک در 8 می 1994 میلادی از طریق «آتشبس»[1] و نه «پیمان صلح»[2] به پایان رسید. روشن است که «آتش بس» به معنی «توقّف موقّت» یک جنگ و رویارویی نظامی است و تفاوت ماهوی با «پیمان صلح» دارد که «توقف کامل و دائمی» یک مناقشه دارد. عبور از وضعیت «آتش بس» به «پیمان صلح» در مناقشه قرهباغ بر عهده نمایندگان گروه مینسک وابسته به سازمان امنیت و همکاری اروپا یعنی سه کشور روسیه، فرانسه و آمریکا قرار گرفت. اما با وجود بیش از دو دهه تلاش و مذاکره، هنوز منطقه قره باغ نتوانسته است با عبور از وضعیت «آتش بس» به وضعیت «صلح» برسد.

طی دو دهه گذشته، بارها آتش بس در خطوط تماس قره باغ و مناطق پیرامون آن از سوی طرف های ارمنی و آذری نقض شده است که رویارویی نظامی نسبتاً فراگیر بین دو طرف در جنگ چهار روزه آوریل 2016، جنگ چهار روزه جولای 2020 و درگیری اخیر بین دو طرف که از صبح روز یکشنبه 6 مهر 1399 27 سپتامبر 2020) آغاز شده است، گسترده ترین و جدی ترین موارد نقض آتس بس از سوی ارمنستان و جمهوری آذربایجان بوده است. درگیری‌های اخیر در منطقه قره باغ که در چند مسیر اصلی در نزدیکی مرز دو کشور از جمله ترتر – آقدام، فضولی – جبرائیل" و کوه موروداغ و در مجاورت مرزهای قره باغ با ایران شکل گرفته است، از نظر گستردگی و حجم درگیری، میزان تلفات انسانی و مالی، سطح آماده باش، حکومت نظامی و بسیج عمومی در داخل ارمنستان و آذربایجان و نیز حمایت همه جانبه سیاسی و نظامی دولت و ارتش ترکیه از جمهوری آذربایجان، بسیار شایان توجه بوده است. نقشه زیر گویای مناطق درگیری در رویارویی نظامی اخیر طرف های ارمنی و آذری است.