جاده ترامپ در رصد چتم هاوس

لورنس بروئرز، پژوهشگر اندیشکده انگلیسی چتم هاوس در یادداشتی نوشت: فرایند صلح میان ارمنستان و جمهوری آذربایجان پس از نشست سه‌جانبه میان الهام علی‌اف رئیس‌جمهور آذربایجان، نیکول پاشینیان نخست‌وزیر ارمنستان و دونالد ترامپ رئیس‌جمهور آمریکا در تاریخ ۸ اوت، وارد صفحه‌ای تازه شده است.

به گزارش سرویس بین‌الملل «انتخاب»، در ادامه این مطلب آمده: در نهایت، غیرامنیتی‌سازی روابط ارمنستان و آذربایجان بیش از آنکه به ملاحظات ژئوپلیتیک وابسته باشد، به تغییرات سیاسی داخلی و فاصله گرفتن از روایت‌های ریشه‌دار منازعه بستگی خواهد داشت.

در جریان این دیدار در اتاق بیضی کاخ سفید چندین سند امضا شد – هرچند هنوز معاهدهٔ صلح واقعی نیست –، اما همین اسناد به‌عنوان نقطه عطفی در مذاکرات پیچیده میان دو کشور مورد ستایش قرار گرفت.

آخرین جنگ آن‌ها در سال ۲۰۲۰ با پیروزی ناقص آذربایجان به پایان رسید و سپس سلسله‌ای از تنش‌ها ادامه یافت که در نهایت در سال ۲۰۲۳ به تصرف کامل «قره‌باغ کوهستانی» توسط باکو و آوارگی دسته‌جمعی جمعیت ارمنی آن انجامید. تبلیغ 100میلیون وام بگیر! نصب yn-ad

هرچند نگاه‌ها به ابعاد ژئوـ‌استراتژیک نشست کاخ سفید و پیامد‌های آن دوخته شده است، اما در نهایت عادی‌سازی روابط دو کشور بیش از همه به تغییر فضای سیاسی داخلی و گذار از روایت‌های امنیتی قدیمی وابسته خواهد بود.

نخست، پاراف متن یک معاهدهٔ ۱۷ ماده‌ای درباره عادی‌سازی روابط بود. این متن نه محصول ابتکار آمریکا، بلکه نتیجهٔ مذاکرات دوجانبه میان باکو و ایروان است که از ۲۰۲۳ آغاز شده و در مارس امسال تکمیل شده بود. پس از نشست کاخ سفید، متن این معاهده در ۱۱ اوت منتشر شد که خود دستاورد مهمی محسوب می‌شود، زیرا مفاد آن را «قفل» می‌کند و امکان بحث عمومی پیرامون آن را فراهم می‌آورد.

این متن دربردارندهٔ غافلگیری چندانی نیست و عمدتاً سندی فنی برای عادی‌سازی بر پایهٔ مرز‌های جمهوری‌های شوروی سابق است؛ مرز‌هایی که در آن هر دو طرف عدم وجود ادعا‌های ارضی علیه یکدیگر را تایید می‌کنند و تعهد می‌دهند که در آینده نیز چنین ادعا‌هایی مطرح نکنند (ماده ۲).

البته این معاهده هنوز امضا نشده است. در کاخ سفید یکی از پیش‌شرط‌های باکو برای امضا برطرف شد: درخواست مشترک برای انحلال سازوکار میانجی‌گری «گروه مینسک» وابسته به سازمان امنیت و همکاری اروپا (OSCE) که در دهه ۱۹۹۰ ایجاد شده بود.

اما پیش‌شرط دیگر آذربایجان – یعنی اصلاح قانون اساسی ارمنستان برای حذف اشاره‌های غیرمستقیم به کارزار دهه ۱۹۸۰ جهت الحاق قره‌باغ کوهستانی – همچنان باقی است. اجرای این شرط در گرداب سیاست داخلی غیرقابل پیش‌بینی ارمنستان گرفتار است و در نهایت نیازمند رضایت غیرمستقیم افکار عمومی از طریق همه‌پرسی دربارهٔ قانون اساسی جدید در سال ۲۰۲۶ خواهد بود.

از سال ۲۰۲۰، نگاه باکو متمرکز بر مسیر ۲۷ مایلی در جنوب است که سرزمین اصلی آذربایجان را به نخجوان متصل می‌کند و در امتداد مرز ارمنستان و ایران قرار دارد. باکو این مسیر را «کریدور زنگزور» می‌نامد و خواهان معافیت آن از کنترل گمرکی و امنیتی ارمنستان است. در مقابل، ارمنستان طرح «چهارراه صلح» را مطرح کرده که بر اصل حاکمیت ملی و عمل متقابل در تمام مسیر‌های ارتباطی تاکید دارد.

اکنون مداخله آمریکا این مسیر جنوبی را به «مسیر ترامپ برای صلح بین‌المللی» (TRIPP) بازتعریف کرده که به‌عنوان یک سرمایه‌گذاری مشترک میان ایالات متحده و ارمنستان معرفی شد. طبق توافق، این مسیر تحت اجاره بلندمدت به شرکت‌های خصوصی آمریکایی واگذار می‌شود و همزمان هم حاکمیت ارمنستان حفظ می‌شود و هم ارتباط «بدون مانع» میان سرزمین اصلی آذربایجان و نخجوان فراهم می‌گردد. سه رهبر بر «مزایای متقابل» برای ترانزیت ارمنستان از طریق خاک آذربایجان توافق کردند، هرچند جزئیات آن هنوز روشن نیست.