بحران ارمنستان و جنگ نیابتی مسکو و آنکارا

ساعت 24-ارمنستان که در ماه جولای سال گذشته پس از چهار سال مجددا در مساله قره‌باغ وارد درگیری با آذربایجان شد، سیاست داخلی آرامی را پشت‌سر نمی‌گذارد. صحنه سیاست داخلی ارمنستان به سمت آشوب پیش می‌رود و موضع‌گیری شتاب‌زده تصمیم‌گیرندگان سیاسی ارمنستان می‌تواند اوضاع این کشور را پیچیده کند.

قرقیزستان نخستین کشور از کشورهای محصول فروپاشی شوروی سابق بود که نظام سیاسی خود را از ریاست‌جمهوری به پارلمانی تغییر داد، این تغییر نیز تحت‌تاثیر انقلاب لاله‌ای سال 2005 و ناآرامی‌های سال 2010 و با هدف شکستن تمرکز قدرت در دستان ریاست‌جمهوری شکل گرفته بود. بر اثر این اتفاقات ابتدا عسکر آقایف و سپس قربان‌بیک باقی‌یف از سمت خود برکنار شدند و همان‌طور که ذکر شد نظام پارلمانی بر این کشور حاکم شد.
از این حیث ارمنستان دومین کشوری است که نظام سیاسی آن به نظام پارلمانی تغییر کرده است. این اتفاق که در سال 2015 و با تصویب مجلس ملی ارمنستان صورت پذیرفت برگ تازه‌ای در صحنه سیاسی این کشور را ورق زد. این تغییر بزرگ در یکی از کم‌حاشیه‌ترین و باثبات‌ترین کشورهای منطقه نشانه‌ای بود از یک بلوغ سیاسی.
اما نیکول پاشینیان نخستین نخست‌وزیر نظام جدید ارمنستان با اتفاقات جدیدی روبه‌رو است. پنجشنبه هفته گذشته ارتش ارمنستان از پاشینیان خواست تا استعفا بدهد. در این درخواست که به امضای فرماندهان ارتش رسیده بود از پاشینیان خواسته شده تا به خواست مردم جامه عمل بپوشاند و از سمت خود کناره‌گیری کند.
در راس مخالفان پاشینیان، ژنرال اونیک گاسپاریان رییس ستاد مشترک نیروهای مسلح ارمنستان قرار دارد. گاسپاریان که در سال 2020 به این سمت منصوب شد، چند ماه پس از تصدی این پست نبرد ناگورنو قره‌باغ را تجربه کرد؛ نبردی که نهایتا با توافق میان آذربایجان و ارمنستان پایان یافت و به واگذاری بخش‌هایی از منطقه قره‌باغ از سوی ارمنستان به آذربایجان ختم شد.
این اتفاق که برای ارتش ارمنستان و بخش اعظمی از مردم این کشور قابل هضم نبود، آغازی بود بر اعتراضات علیه نیکول پاشینیان. احزاب مخالف پاشینیان که از چند ماه گذشته نسبت به مواضع سیاسی او معترض بودند نیز خواستار استعفای او شدند تا با این عمل از بروز یک جنگ داخلی جلوگیری شود.
نخستین اقدام پاشینیان در این مورد، برکناری ژنرال گاسپاریان به عنوان نوک پیکان مخالفان خود بود. او همچنین با اعلام نیت ارتش در جهت کلید زدن یک کودتای نظامی علیه او، از مردم خواست تا به خیابان‌ها بیایند و کودتای احتمالی را خنثی کنند.
ترکیه واکنش سریعی نسبت به این ماجرا داشت. مولود چاووش اوغلو نه تنها اقدام به کودتای ارتش را غیرقابل قبول دانست بلکه پیشنهاد استعفا به دولت پاشینیان را نیز محکوم کرد. اقدام پاشینیان در برابر کودتای ارتش مشابه با اقدام رجب طیب اروغان در برابر کودتای سال 2016 نظامیان ترکیه است، حضور مردم در خیابان‌ها و تلاش برای جلوگیری از به دست گرفتن کنترل اوضاع از سوی ارتش و مخالفان.
اما یکی دیگر از مهره‌های این شطرنج سیاسی نظامی، آرمن سرکسیان است؛ رییس‌جمهور فعلی که در سال‌های گذشته سفیر ارشد ارمنستان بوده و در اروپا دارای روابط خوبی است.
سرکسیان در میان آشوب اخیر به جانبداری از نظامیان پرداخت و اخراج گاسپاریان را خلاف قانون اساسی اعلام کرد. با اینکه ریاست‌جمهوری نقشی تشریفاتی در سیاست داخلی ارمنستان دارد اما با وجود روابط حسنه او با کشورهای اروپایی هم‌اکنون وزن ترازوی قدرت به سمت نظامیان و به ضرر نخست‌وزیر سنگین شده است.
اکنون و با گذشت چند روز از آغاز بحران، مخالفان نخست‌وزیر سعی کرده‌اند تا مخالفت خود را وارد فاز تجمعات مردمی کنند تا کلیت ماجرا شکل کودتای نظامی به خود نگیرد. در این راستا مردم مخالف پاشینیان به برخی ساختمان‌های دولتی ورود کرده و علیه او شعار داده، او را خائن خوانده و خواستار استعفای او شدند.
شاید بتوان کل ماجرا را این‌گونه تحلیل کرد که پاشینیان که به ‌طور کلی مخالف رابطه با روسیه بوده و پس از نبردهای سال 2020 در برابر آذربایجان، تن به توافق با باکو داد اکنون مورد حمایت ترکیه قرار گرفته و علاوه بر ترکیه، آذربایجان نیز از روی کار آمدن نظامیانی که توافق فوق را لکه ننگ ارمنستان می‌دانند بسیار ناخشنود خواهد بود. از این منظر اگر در ادامه درگیری‌های داخلی شاهد نزدیکی بیشتر پاشینیان به باکو و آنکارا بودیم نباید متعجب باشیم. البته در صورت رخ دادن این اتفاق شاهد مخالفت بیشتر مردم و نظامیان ارمنستان با نخست‌وزیر خواهیم بود.
روسیه نیز که روابط سردش با آذربایجان در ماه‌های اخیر و پس از سرنگونی بالگرد Mi-24 روسیه در نوامبر سال گذشته توسط آذربایجان به شکلی علنی در آمده، به احتمال قریب به یقین از نظامیان و مخالفان حمایت خواهد کرد. فعالیت‌های ارتش ارمنستان، برگ جدیدی از جنگ نیابتی روسیه و ترکیه است که نقش ارمنستان در این جنگ نیابتی را دگرگون خواهد ساخت.
پژوهشگر مسائل بین‌الملل