«تئاتر» در فردای عبور از کرونا با چه تهدیدهایی مواجه است/تقدیر جهان و تدبیر بندگان
ساعت 24-هنرمندان تئاتر ظرف روزهای اخیر نگرانی‌های پیش آمده نسبت به آنچه فردای پس از کرونا پیش خواهد آمد را – البته اگر در کوتاه‌مدت چنین واقعیتی قابل تصور باشد- به اشکال مختلف بیان کرده و می‌کنند. به هر حال انواع دستورالعمل‌ها و تعطیلی ناخواسته سالن‌ها موجب شده همه به این فکر کنند که در ماه‌های آتی چه پیشامدهایی در انتظار است.
1- احتمال ورشکستگی سالن‌ها
بعد از اعلام رسمی شیوع ویروس کرونا در کشور، اماکن فرهنگی و هنری به سرعت تعطیل شدند. مجموعه‌هایی که تعدادی از آنها مانند «تئاترشهر»، «تالار محراب»، «هنر»، «حافظ»، «فردوسی»، «مولوی» و «کانون پرورش فکری» زیر نظر دولت و بخشی دیگر مثل نمونه‌های «تماشاخانه ایرانشهر» و «انتظامی» با حمایت شهرداری تهران روزگار می‌گذرانند. اما چند سالی است که بخش عمده بار اجرایی گروه‌های تئاتری روی دوش سالن‌های خودگردان یا در اصطلاح «خصوصی» قرار دارد که از جمله آنها می‌توان به سالن «تئاتر مستقل تهران»، پلتفرم «عمارت روبرو»، «هامون»، «شهرزاد»، «نوفل‌لوشاتو»، «سپند»، «مهرگان»، «دیوار چهارم» و غیره اشاره کرد. این مجموعه‌ها حالا تعطیلی دوماهه را تجربه کرده‌اند و به ماه سوم نزدیک می‌شوند، در حالی که جز یکی، دو نمونه تمام مدت اجاره‌بهای سنگین پرداخته و پشتوانه دولتی ندارند. امری که در صورت ادامه وضعیت کنونی از کنترل خارج خواهد شد و مدیران و هنرمندان باید منتظر شنیدن خبر تعطیلی بعضی از اینها باشند. همین مساله باعث شد جمعی از مدیران سالن‌ها در تعطیلات نوروزی زنگ خطر را به صدا درآورند، در ادامه هم «صنف تماشاخانه‌های تهران» دست به کار شد و خبر از پیگیری مطالبات داد: «با توجه به نامشخص بودن زمان رفع محدودیت‌ها و فاصله‌گذاری اجتماعی، تسریع در اتخاذ تصمیماتی برای حمایت از بخش‌های هنری آسیب دیده ضروری به نظر می‌رسد از همین‌رو برای پیگیری این مطالبات مادی و معنوی، ستادی پنج نفره از سوی صنف تماشاخانه‌های ایران تشکیل شده که نتایج جلسات و مذاکرات آن با مقامات مسوول در آینده اطلاع‌رسانی خواهد شد.» سید عباس صالحی، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی نیز روز 24 فروردین خبر داد که برآورد خسارت 976 میلیارد تومانی ناشی از شیوع ویروس کرونا به مجموعه فرهنگ و هنر کشور را برای تصمیم‌گیران ارشد دولت ارسال کرده، اما اینکه در نهایت حمایت چه زمانی از راه می‌رسد و آیا تا آن زمان سالن‌های غیردولتی برجا مانده‌اند یا خیر در گذر زمان روشن می‌شود.
2- آشفتگی ناشی از به هم ریختگی برنامه‌ها
به‌طور طبیعی مدیران هنری و کارگردانان تئاتر پس از اعلام آغاز به کار سالن‌ها با آشفتگی ناشی از قراردادهای امضا شده مواجه می‌شوند. مساله‌ای که در صورت وجود نگاه دوراندیشانه و مذاکره تا حدی – و نه تمام و کمال- قابل مدیریت است. مدیران باید خود را در صدمات ناشی از تاریخ سوخته اجرای گروه‌ها شریک بدانند و تا جای ممکن برای آنها زمان جایگزین در نظر بگیرند. برای نمونه چند روزی از اجرای نمایش «قهوه قجری» با ایفای نقش اصغر پیران، نوید جهان‌زاده، روح‌الله حق‌گوی‌لسان، هوتن شکیبا و نوید محمدزاده نگذشته بود که مجموعه تئاترشهر تعطیل شد. همزمان گروه دیگری مشغول تمرین بود که بلافاصله بعد از اتمام اجرای این نمایش کارش را آغاز کند اما... به این جمع می‌توان نمایش‌های «روزهای رادیو» به کارگردانی محمد رحمانیان در سالن «شهرزاد» با ایفای نقش هومن برق‌نورد، افشین هاشمی، احسان کرمی، لیلی رشیدی، آرمین رحیمیان، فهیمه رحیم‌نیا، «زمستان/ داخلی/ خانه عروسک» به کارگردانی پگاه طبسی‌نژاد در «تماشاخانه ایرانشهر»، سه اجرای «مشق شب» کاری از امیرنجفی، «است» به کارگردانی پرنیا شمس و «دریم‌لند» به کارگردانی مرتضی جلیلی‌دوست در سالن «تئاتر مستقل تهران» اشاره کرد. قطعا تعداد زیادی از گروه‌ها نیز در دیگر سالن‌ها مشغول بودند و جمع بیشتری مشغول تمرین.
3- مشخص نبودن برنامه جشنواره‌ها
قادر آشنا، مدیرکل جدید هنرهای نمایشی بلافاصله پس از شروع به کار برنامه سال 99 خود را اعلام کرد. او پیش از این نیز تجربه مدیریت اداره کل در شرایط سخت را در کارنامه داشته و به خوبی می‌داند از نظر روحی هنرمندان در چنین مواقعی چه وضعیتی دارند. گرچه که ویروس چنان عمیق به معادلات ذهنی بشر چنگ زده که پیش‌بینی فردا برای هر مدیری ناممکن به نظر می‌رسد، اما با این حال مدیرکل با انتشار برنامه و ایجاد امنیت روانی بین هنرمندان گام اول را درست برداشت. در بند یازدهم برنامه اعلام شده می‌خوانیم: «بازنگری در فرآیند برگزاری جشنواره‌ها متناسب با شرایط فعلی، انتخاب دبیران در بازه زمانی مناسب، مطالعه برای چابک‌سازی و مدیریت منابع در این حوزه.» به این ترتیب یکی دیگر از موارد چالش‌برانگیز هرساله برگزاری جشنواره‌های تئاتری ما یعنی انتخاب دیرهنگام دبیران و روشن شدن چراغ دبیرخانه‌ها مرتفع می‌شود، گرچه فعلا باید منتظر اجازه ویروس! بمانیم و ببینیم اصلا در سال 99 شرایط برگزاری جشنواره‌ای به وجود می‌آید یا خیر. ضمن اینکه توقف برگزاری جشنواره‌ها خود به خود یعنی فقیر شدن و آب رفتن منبع درآمدی قشر وسیعی از هنرمندان سراسر ایران است، چراکه بسیاری از هنرمندان و گروه‌ها امکانات لازم برای کسب درآمد در شهرها و شهرستان‌های خود ندارند. اینجا جشنواره‌ها تا حدی در قامت جبران‌کننده خلأ ناشی از فقر امکانات زیرساختی و کسب درآمد ظاهر می‌شوند.
4- بحث کسر مالیات از هنرمندان
کسر مالیات از فعالیت‌های فرهنگی و هنری در ماه‌های پایانی سال 98 مطرح شد. البته وزارت ارشاد بلافاصله نسبت به موضوع حساسیت نشان داد و فعالان فرهنگی هم نگرانی‌های خود را به صراحت عنوان کردند. به دنبال انتشار اخباری مبنی بر حذف معافیت مالیاتی اصحاب فرهنگ، هنر و رسانه، سید عباس صالحی، وزیر فرهنگ و ارشاد طی نامه‌هایی جداگانه به معاون اول رییس‌جمهور، رییس دفتر رییس‌جمهور و وزیر امور اقتصادی و دارایی، خواستار استمرار معافیت مالیاتی اصحاب فرهنگ، هنر و رسانه شد. هادی مرزبان از هنرمندان باسابقه تئاتر در همین رابطه به مهر می‌گوید: «کسر مالیات از تئاتر ناشی از نبود شناخت مسوولان تصمیم‌گیرنده در دولت و مجلس از تئاتر به عنوان یک فعالیت فرهنگی و هنری است.» کسر مالیات از فعالیت‌های فرهنگی نیز فعلا به واسطه شیوع ویروس مسکوت مانده، اما در صورت بی‌توجهی مسوولان آینده‌ای پرسروصدا رقم می‌زند.
5 - ریزش شدید مخاطب در نتیجه فشار اقتصادی و بی‌اعتمادی
بر هیچ یک از ما پوشیده نیست که شرایط قرنطینه و از کار افتادن چرخ فعالیت‌های اقتصادی، نه‌تنها دنیای هنر بلکه کلیت نظام اقتصاد جهانی را به چالش کشیده است. اینجا بعضی کشورها به واسطه امکانات مالی مناسب، قوانین صریح و تجارب تاریخی خود به خوبی پی‌برده‌اند که بست و ارتقای سطح فرهنگ عمومی بدون حمایت بی‌چشمداشت از ثبات و گسترش فعالیت فرهنگی و هنری ممکن نیست. در این میان تزریق انواع سوبسید و حمایت از اهل فرهنگ تنها به این جامعه خلاصه نشده و به نسبت میان شهروندان نیز توزیع می‌شود. به این معنی دولت‌ها جز در موارد اندک، مانند دریافت مالیات و بیمه‌نامه‌ها و غیره (که تقریبا به منافع عمومی پیوند می‌خورد) در امور کمپانی‌ها دخالت نمی‌کنند، ولی در مقابل به واسطه وجود مقررات موظف به دخالت حمایتی در عرصه فرهنگ هستند. رویکردی که فقدانش در بخش تئاتر ایران می‌تواند حضور دوباره تماشاگران در سالن‌ها را با چالش مواجه کند. ضمن اینکه مشخص نیست اضطراب ناشی از ابتلا به کووید19 چه موقع از ذهن مردم بیرون می‌رود و آنها جسارت تشکیل دادن گروه‌های خانوادگی و دوستانه برای تماشای تئاتر را پیدا می‌کنند.
6- احتمال افزایش سویه عامه‌پسند و افت کیفی
تئاتر ایران ظرف سال‌های اخیر به علت کنار کشیدن دولت از پرداخت حمایت، ناچار شد تمام فرآیند پیش‌تولید، پس‌تولید و غیره را با تماشاگران حساب کند. بنابراین درنظر گرفتن اینکه بعد از بحران چه اوضاعی پیش می‌آید چندان دور از ذهن نیست. تجربه تاریخی نیز نشان می‌دهد در زمانه بحران، تئاتر بیش از گذشته به سوی سرگرمی‌سازی و همراهی با خواست مردم رنج دیده می‌رود که در عمل افت کیفیت هنری را به دنبال می‌آورد. علاوه بر اینها، افزایش فشار اقتصادی نیز ایجاب می‌کند گروه‌ها به تولید آثار «آزمون پس داده» گرایش پیدا کنند و این یعنی حرکت به سوی سرگرمی‌سازی و عامه‌پسندی بیشتر.
7- مخدوش شدن رابطه فارغ‌التحصیلان و بازار کار
حالا اقشار متوسط و ضعیف اقتصادی در تمام کشورهای جهان با خشونت عریان فقر دست و پنجه نرم می‌کنند. آنها که امکاناتی داشته باشند قطعا جان سالم به در می‌برند اما به قول یکی از نظریه‌پردازان وطنی، در بعضی کشورها حتی آب خوردن بهداشتی پیدا نمی‌شود، چه رسد به اینکه مردم بتوانند روزی سه بار دست‌های‌شان را شست‌وشو دهند. در خصوص فراهم شدن امکان فعالیت برای فارغ‌التحصیلان تئاتر نیز موضوع تا همین اندازه خشن به نظر می‌رسد. یعنی دور از ذهن نیست که به واسطه مبارزه جدی برای بقا! در فردای پس از بازگشایی سالن‌ها و مراکز فرهنگی، دست تعداد بیشتری از جوانان تازه وارد زیر ساطور هنرمندان طبقات بالاتر بماند. سالن‌های زیان‌دیده قطعا کمتر از گذشته دست به ریسک می‌زنند و شاید دیگر از اعتماد به گروه‌های دانشجویی خبر چندانی به گوش نرسد، چون به‌طور طبیعی همه سرگرم بازگرداندن آب رفته از جوی می‌شوند و در این بین فعال شدن جوانان بیش از پیش مخدوش خواهد شد.
8- تضعیف دولت و کنار رفتن شهرداری
پیش از ارایه لایحه بودجه سال 1399 به مجلس، علی‌اصغر کاراندیش، معاون حقوقی وزارت ارشاد و فرهنگ اسلامی در همایش مدیران استانی صندوق اعتباری هنر، مورخه ششم آذرماه 1398، از کاهش 10 درصدی بودجه فرهنگی کشور نسبت به سال 1398 خبر داد. او همچنین تاکید کرد که بودجه تخصیص یافته نهایی در سال 98 در مجموعه 70 درصد بوده است که این عدم تخصیص 30 درصدی موجب کاهش 60درصدی فعالیت‌های وزارت فرهنگ می‌شود.
در سوی دیگر پیروز حناچی، شهردار تهران در یک برنامه تلویزیونی از بدهی 50 هزار میلیاردی نهاد زیرنظرش می‌گوید و بدون هیچ رودربایستی می‌گوید درآمدهای شهرداری در سال گذشته هزینه سود بدهی‌های شهرداران پیشین تهران شده است. با مرور اخبار درمی‌یابیم که سعید اوحدی، مدیر سابق سازمان فرهنگی و هنری شهرداری در خرداد به خبرگزاری تسنیم گفته است بودجه سازمان از چهار به دو درصد از درآمد شهرداری رسید.
قبل از تصویب بودجه در وضعیت کرونازده‌اش، بودجه پیشنهادی سال ۱۳۹۹ برای وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، رقم ۲ هزار و ۱۹۳ میلیارد و ۵۸ میلیون تومان است که به‌رغم تفاوت ۱۱ میلیاردی با سال جاری، با در نظر گرفتن میزان تورم و با توجه به وجود نهادهای متعدد و اثرگذار زیرمجموعه آن ناچیز به نظر می‌رسد.
با وضعیت کرونازده کشور بدون شک دولت و نهادهای خدماتی کشور همچون شهرداری – که به نوعی حامی مالی تئاتر به حساب می‌آمدند – توانایی برای تامین مالی برنامه‌های فرهنگی نخواهند داشت. با وجود تورم افسارگسیخته شرایط شاید به نحوی پیش رود که دولت و شهرداری برای کاهش هزینه‌های خود بخش مهمی از اموال خود را واگذار کرده تا از محل اعتبارات آنها، توانایی بازپرداخت بدهی‌ها و مطالبات خود را داشته باشند. دست دولت و شهرداری برای این امر نیز باز است. منهای قوانین بودجه، مصوباتی برای واگذاری تئاتر شهر و تالار سنگلج یا پردیس تئاتر تهران در خاوران وجود دارد.
با این حساب می‌توان گفت دولت و شهرداری به آرامی قدرت‌شان را در حوزه تئاتر از دست خواهند داد که این به معنی از میان رفتن سیاستگذاری فرهنگی و البته کنترل ممیزی هنرمندان هم خواهد شد، همان چیزی که در نهایت به گسترش تئاتر آزاد در دوران ریاست‌جمهوری سابق ختم شد.
9- از بین رفتن فرصت‌های مطالعاتی
بحث ایجاد فرصت مطالعاتی و امکانات مناسب برای پژوهش در تئاتر ایران همواره یکی از مطالبات جدی و بی‌پاسخ مانده دانشگاهیان و پژوهشگران ما بوده و هست. همین سال گذشته «نخستین سمینار مطالعات اجرا» با استقبال چشمگیر دانشجویان و جامعه تئاتری مواجه شد؛ این به تنهایی نشان می‌دهد میزان عطش فعالان تئاتر نسبت به این مقوله مهم و زیربنایی چه اندازه زیاد است. اتفاقی که حالا با توجه به وضعیت پیش آمده حتی برگزاری دومین دوره‌اش در هاله‌ای از ابهام قرار گرفته و مشخص نیست سال 99 هم شور مجادلات و مبادلات نظری برپا می‌شود یا نه. نیاز به بیان نیست که بودجه حمایتی از فعالیت‌های مطالعاتی در کشور ما به ویژه در حوزه هنر (خاصه هنرهای نمایشی) یا اصلا وجود خارجی ندارد یا در صورت وجود در فهرست لاغرترین منابع حمایتی قرار می‌گیرد. بیم آن می‌رود که بحران ناشی از شیوع کرونا بیش از گذشته به چشم‌پوشی مراکز و نهادها بر این امر منجر شود. محمدرضا خاکی، مترجم، مدرس تئاتر و کارگردان پیش‌تر در این باره گفته است: «در کشورهای پیشرفته مراکز پژوهشی مستقل تئاتر وجود دارد که حمایت می‌شوند. در پاریس یک مرکز بزرگ پژوهشی به نام مرکز ملی تحقیقات علمی وجود دارد که در تمام عرصه‌ها پژوهش می‌کند و چندین مرکز پژوهشی تئاتر نیز وجود دارد. این در حالی است که ما حتی یک کتابخانه تخصصی نداریم. اگر کتابخانه‌ای بود در کنارش مرکز پژوهشی نیز وجود داشت که بتواند درباره تئاتر ایران کار تخصصی کند، اما ما نهاد فرهنگی زیاد داریم.»
ساعت 24 از انتشار نظرات حاوی توهین و افترا و نوشته شده با حروف لاتین (فینگیلیش) معذور است.