دومین معدن مس جهان در چنگ طالبان و چین
۱۷ساعت 24 - سال پس از امضای قرارداد تاریخی مس عینک میان افغانستان و چین، هنوز استخراج مس در این معدن آغاز نشده است.کارشناسان و افرادی که از نزدیک در این پروژه دخیل بوده‌اند، به بی‌بی‌سی گفتند «شاید چین نمی‌خواهد» مس عینک را استخراج کند اما حکومت طالبان می‌گوید «قانع شده» که کار استخراج آغاز خواهد شد.
مس عینک نخستین قرارداد بزرگ بین‌المللی استخراج معدن در تاریخ افغانستان و نقطه عطفی در روابط کابل و پکن بود. در سال ۲۰۰۸، «شرکت متالوژیک چین» (امسیسی) با پیشنهاد ۲/۹ میلیارد دلاری برای دریافت امتیاز ۳۰ ساله این معدن برنده شد و قول داد تا ۵ میلیارد دلار برای توسعه زیرساخت‌ها مانند جاده، راه‌آهن و یک نیروگاه ۴۰۰ مگاواتی سرمایه‌گذاری کند. دو مقام ارشد وزارت معادن دولت سابق افغانستان به بی‌بی‌سی گفتند که چین «از ابتدا قصد استخراج مس عینک را نداشت و آن را مثل ذخیره استراتژیک برخلاف قرارداد برای آینده معطل نگه داشته است.» با برخی شرایط تازه چین موافقت کردیم ظاهرا با تغییر نظام سیاسی در افغانستان شرکت امسیسی تلاش کرده تعدیلاتی را در قرارداد مس عینک اعمال کند. همایون افغان، سخنگوی وزارت معادن، در گفتگو با بی‌بی‌سی گفت که در آغاز، حکومت طالبان با شرکت امسیسی در مواردی اختلاف نظر داشت و گفتگوهای آن‌ها تا سال گذشته طول کشید. او تایید کرد که طرف چینی «خواستار تعدیل در قرارداد مس عینک» شده بود. می‌گوید چینی‌ها اصرار داشتند که مس استخراج شده در افغانستان «نیمه تصفیه» شود ولی در اصل قرارداد آمده که مس پس از تصفیه کامل در داخل افغانستان به بیرون انتقال داده شود. او تاکید می‌کند که «ما پیشنهاد چینی‌ها را نپذیرفتیم و گفتیم باید همه‌چیز مطابق قرارداد اصلی پیش برود. » آقای افغان گفت «تنها چیزی که ما پذیرفتیم تمدید قرارداد تا ۱۵ سال دیگر پس از ختم موعد فعلی است.»به این ترتیب قرارداد مس عینک ۴۵ ساله می‌شود.
آقای افغان می‌گوید در حال حاضر شرکت امسیسی در حال «مطالعات حفر تونل‌ها، ساخت‌وساز کمپ‌ها و فابریکه‌های پروسس (کارخانه‌های فراوری) مس است. وزارت معادن قانع شده که کار عملی استخراج آغاز خواهد شد. »او اشاره کرد که «چین از متحدین امارت اسلامی است.» شرکت امسیسی به درخواست‌های مکرر بی‌بی‌سی در مورد دلایل تعویق کار این پروژه پاسخی ارائه نکرده است.اما یک منبع مطلع که قبلا سال‌ها با این پروژه کار کرده است و نخواست نامش در گزارش ذکر شود به بی‌بی‌سی گفت که بنا به مشکلات متعدد فنی و پروژه‌های زیربنایی مرتبط که از نظر امسیسی کار حکومت افغانستان است، استخراج در آینده نزدیک عملی نیست.
در تازه‌ترین تحول، در ۹ مه ۲۰۲۵، عبدالغنی برادر از وانگ جی چینگ، رئیس عمومی شرکت چینی امسیسی، خواست کار پروژه مس عینک را هرچه سریع‌تر آغاز کند. در وبسایت وزارت معادن افغانستان، ذخایر این معدن در ولسوالی محمدآغه لوگر در ۴۰ کیلومتری جنوب شرقی کابل ۱۱/۵ میلیون تن به ارزش حدود «۵۰ میلیارد دلار» برآورد شده است. سازمان زمین‌شناسی آمریکا در سال ۲۰۱۰ ارزش مجموع معادن افغانستان را یک تریلیون دلار برآورد کرد. حکومت طالبان که برای تامین بودجه خود چشم به سرمایه‌های خارجی در معادن دارد، صدها قرارداد معادن کوچک و متوسط به ارزش «۶/۵ میلیارد دلار» را به معدن‌کاران داخلی و خارجی سپرده است. سرمایه‌گذاران بخش خصوصی چین مرتبا به کابل سفر و با مقام‌های وزارت معادن در مورد سرمایه‌گذاری در سایر معادن از جمله لیتیم (قابل استفاده برای خودروهای برقی) سرب، روی، تالک و طلا نیز گفتگو کرده‌اند. وزیر سابق معادن افغانستان: روزی را نمی‌بینم که چین مس عینک را استخراج کند در سال ۲۰۰۸ پروژه مس عینک با وعده‌های مقام‌های چین برای توسعه پروژه‌های زیربنایی، امیدواری‌های زیادی ایجاد کرد. علاوه بر آن ۸۰۰ میلیون دلار حق امتیاز فوری نیز باید در سه قسط به دولت افغانستان پرداخت می‌شد که ظاهرا نشده است. چین همچنین متعهد شده بود سهم ۱۹/۵ درصدی خود از استخراج مس را بر اساس قیمت روز بازار فلزات لندن پرداخت کند. بر اساس قرارداد، ساخت زیرساخت‌های جاده‌ای، تامین برق و آموزش نیروی کار محلی نیز به‌عنوان بخشی از پروژه استخراج مس در نظر گرفته شده بود. داود شاه صبا در گفتگو با بی‌بی‌سی می‌گوید وقتی در سال ۲۰۱۵ وزیر معادن و پترولیم در حکومت اشرف غنی شد، دریافت که «از اول چینی‌ها قصد استخراج معدن مس عینک را نداشتند. »به گفته او قرارداد به صورتی تنظیم شده که شرکت چینی هر وقت بخواهد «بهانه‌گیری کند و زیر قرارداد بزند. » آقای صبا می‌گوید گزارشی در این زمینه به کابینه آن زمان ارائه کرد اما رئیس جمهور وقت «مخالف هر نوع اقدام برای لغو قرارداد بود. »توضیح تصویر، مراسم افتتاح در ۲۴ جولای ۲۰۲۴ آقای برادر در این مراسم گفت امیدوار است که کار عملی پروژه به‌زودی آغاز شود و در مورد تامین امنیت کارکنان چینی این پروژه اطمینان داد
حکومت طالبان از همان ابتدا اجرای قرارداد معدن مس عینک را در اولویت قرار داد و به‌دلیل تاخیرهای طولانی، برای شرکت چینی یک مهلت یک‌ماهه جهت آغاز عملیات تعیین کرد. سرانجام در ۲۴ ژوئیه ۲۰۲۴، لی چون، معاون وزیر فرهنگ چین، ژائو شینگ، سفیر چین در کابل، به همراه مقام‌های ارشد طالبان از جمله عبدالغنی برادر، معاون اقتصادی نخست‌وزیر، طی مراسمی در محل معدن، آغاز رسمی فعالیت‌های مس عینک را اعلام کردند.
تامین امنیت از جمله دلایل اصلی شرکت چینی امسیسی برای به تعویق انداختن اجرای پروژه عنوان شده بود؛ هرچند دولت پیشین افغانستان نیز یک واحد ویژه امنیتی برای حفاظت از این معدن تشکیل داده بود. داودشاه صبا می‌گوید «روزی را نمی‌بیند» که شرکت امسیسی مس عینک را استخراج کند، به گفته او: «بهانه می‌آورند و افتتاحی که صورت می‌گیرد، خوراک سیاسی دارد و از نظر متخصصین و شخص خودم هیچ ارزشی ندارد، و در آینده نزدیک این کار نمی‌کنند. » چین قرارداد مس عینک را چگونه بدست آورد؟ بر اساس متن قرارداد که در وبسایت وزارت معادن نشر شده، شرکت چینی موظف است طی ۶۰ ماه کار «تولید» مس را آغاز کند. در سال ۲۰۰۷ حکومت حامد کرزی معدن مس عینک را به مزایده بین‌المللی گذاشت. ۹ شرکت بین‌المللی محل معدن را از نزدیک بررسی کردند و پنج شرکت «هنتر دیکسن» کانادا، شرکت «قزاق‌مس» قزاقستان، شرکت امسیسی چین، شرکت «فیلیپس داژ» آمریکا و شرکت «سترایک فورس» روسیه در مزایده شرکت کردند. شرکت امسیسی پیشنهادهای بالاتر از رقبا ارائه کرد که بنا به ارزیابی دولت وقت افغانستان با «نمره ۹۱/۹۰ برنده اول و شرکت هنرت دیکسن با اخذ نمره ۷۳/۳ دوم و رزرف معرفی شدند. » شرکت امسیسی با ارائه پیشنهادهایی بیشتر از سایر رقبا، در ارزیابی دولت وقت افغانستان موفق شد با کسب «امتیاز ۹۱/۹۰ به‌عنوان برنده اول» انتخاب شود. شرکت «هنتر دیکسن» کانادا نیز با «امتیاز ۷۳/۳» در جایگاه دوم قرار گرفت و به عنوان گزینه ذخیره معرفی شد. شورای وزیران حکومت حامد کرزی در۵ مه ۲۰۰۸ قرارداد با شرکت امسیسی را تصویب کرد. در ماده ۳۰ قرارداد آمده است که امسیسی به حکومت افغانستان تعهد می‌دهد که «تنها با هزینه خود راه‌آهن مرتبط با پروژه را می‌سازد. » در ادامه این ماده آمده که عدم انجام آن به فسخ قرارداد منجر می‌شود. در قرارداد تصریح شده است که همزمان با آغاز عملیات استخراج مس، شرکت امسیسی متعهد به احداث یک خط راه‌آهن از گذرگاه مرزی تورخم در شرق افغانستان تا تاجیکستان در شمال خواهد بود؛ مسیری که از معدن عینک عبور کرده و از کابل، بامیان و دره‌صوف سمنگان می‌گذرد. اما شرکت امسیسی تاکنون هیچ برنامه‌ای برای احداث راه آهن اعلام نکرده است.تنها اقدام عملی انجام‌شده در چارچوب پروژه مس عینک، ساخت ۲۵ کیلومتر جاده دسترسی به این معدن است که شرکت امسیسی در تابستان ۲۰۲۴ از پایان یافتن آن خبر داد. بنا به قرارداد، ام‌ام‌سی همچنین متعهد شده که به ساکنان محلی متضررشده بنا به معیار بانک جهانی غرامت بپردازد، و در محل برای کارکنان معدن، اقامتگاه و تسهیلات درمانی بسازد. بنا به قرارداد همچنین شرکت امسیسی متعهد شده که برای تولید ۴۰۰ مگاوات برق از زغال سنگ معدن کهمرد بامیان استفاده کند.
بعدا مشخص شد که امسیسی ذخایر این معدن را برای تولید برق درازمدت کافی نمی‌داند. همایون افغان، سخنگوی وزارت معادن می‌گوید آن‌ها زمینه‌های تولید برق آبی را به عنوان گزینه بدیل زغال سنگ به امسیسی پیشنهاد کرده‌اند. حکومت طالبان: بقایای آثار باستانی مانع استخراج نیست
در بالای بخش مرکزی معدن مس عینک، که بیشترین ذخایر معدنی در آن قرار دارد، آثار باستانی بودایی با قدمتی تا دو هزار سال کشف شده است.گفته شده که کار جمع‌آوری آثار باستانی «حدود ۱۵۰ میلیون دلار» هزینه در بر دارد. بیش از ۲۰ منطقه متعلق به راهبان بودایی در این منطقه مدفون است. یکی از دلایل به تعویق افتادن کار استخراج، انتقال آثار باستانی از محوطه‌های باستانی اطراف معدن بوده است.
حکومت طالبان می‌گوید که بقایای این آثار مانع ادامه کار مس عینک نیست.
شهاب‌الدین دلاور، وزیر پیشین معدن حکومت طالبان، در ماه آوریل ۲۰۲۴ در حضور سفیر چین در هنگام بازدید از محل مس عینک گفت: «هزاران اثر تاریخی از محل معدن به موزه‌های منطقه‌ای منتقل شده و بقیه در جریان استخراج جابه‌جا خواهند شد. » همایون افغان، سخنگوی وزارت معادن، می‌گوید انتقال کامل این آثار «بسیار دشوار و پرهزینه» است؛ بنابراین «توافق کردیم که به‌جای جابه‌جایی آثار تاریخی به محل دیگر، عملیات استخراج از طریق حفر تونل در زیر آن منطقه انجام شود. » استخدام کارکنان افغان در مس عینک شرکت امسیسی تاکنون نتوانسته کارکنان کافی افغان به‌ویژه تکنسین و مهندس استخدام کند. بر اساس قرارداد، شرکت موظف است تنها برخی مهندسان و فناوری‌های مورد نیاز را از چین وارد کند و ارتقای مهارت کارگران ساده و مهندسان افغان نیز بخشی از تعهدات آن در قالب این قرارداد است. در ماده ۳۹ قرارداد تصریح شده که شرکت چینی در ابتدا باید نیمی از کارگران، تکنسین‌ها و مدیران را از میان نیروهای افغان استخدام کند. سهم کارکنان افغان باید طی هشت سال به «۸۵ تا ۱۰۰ درصد» برسد و عدم تحقق این هدف، تخلف از مفاد قرارداد محسوب خواهد شد. یک منبع مطلع از روند اجرای پروژه مس عینک می‌گوید شرکت امسیسی تاکنون موفق نشده شمار کافی از کارکنان محلی را به خدمت بگیرد. افغانستان می‌تواند قرارداد مس عینک را فسخ کند؟ خدیجه جوادی، معاون مسلکی وزارت معادن در حکومت اشرف‌غنی، می‌گوید شرکت چینی برای بردن قرارداد، وعده‌های «غیرواقعی» می‌داد و این قرارداد «باید مدت‌ها پیش فسخ می‌شد». به گفته او، دولت غنی در آستانه فسخ آن قرار داشت، اما از تاثیرات احتمالی آن بر روابط افغانستان و چین نگران بود. او معتقد است که قرارداد مس عینک «باید به سمت فسخ برود. برای اینکه معادن جزو فرصت‌های خاص هستند. هرچه زمان بگذرد به ضرر کشور است و بنا به قانون بدون فسخ هم می‌توانیم دوباره معدن را به مزایده بگذاریم.»
در ماده ۴۸ قرارداد مس عینک آمده است که در صورت نقض قرارداد، هر دو جانب «طی یک سال» می‌توانند موضوع را به «مرکز بین‌المللی داوری و حل منازعه سرمایه‌گذاری» (ICSID) در لندن ارجاع دهند.
منابع سفارت دولت پیشین افغانستان در لندن به بی‌بی‌سی گفتند از طرف حکومت وقت شکایتی در این زمینه برای ارجاع به این دادگاه بین‌المللی دریافت نکردند. در سایت این مرکز نیز شکایتی از جانب افغانستان برای داوری درج نشده است. «انستیتوت صلح ایالات متحده» که مرکز آن در واشنگتن است، در گزارشی که حدود یک دهه پس از قرارداد مس عینک در سال ۲۰۱۷ در این مورد منتشر کرده بود، پیشنهاد مذاکره مجدد در مورد قرارداد یا توافق برای فسخ آن و اعلان مجدد مزایده مس عینک را داده بود.
در این گزارش آمده است که «مشکل اصلی این است که کنسرسیوم چینی که این قرارداد به آن اعطا شده، وعده‌های غیرواقعی داده که عملی ساختن آن‌ها غیرممکن یا بسیار غیراقتصادی است.» خانم جوادی با توجه به موجودیت انواع معادن در افغانستان می‌گوید این کشور مشهور به «جدول مندلیف» است و بیشتر عناصر کمیاب را دارد و «هدف چین در انحصار گرفتن معادن بزرگ افغانستان است.» در واقع، سال‌هاست که چین سهم عمده‌ای از تولید و فرآوری عناصر کمیاب زمین را در اختیار دارد و نقش مسلطی در زنجیره تامین جهانی این مواد ایفا می‌کند. تنها پنج روز پس از ورود افراد طالبان به کابل، در ۲۰ اوت ۲۰۲۱ ژو بو، استراتژیست چینی در ستون دیدگاه روزنامه نیویورک تایمز نوشت: «چین آماده است در این خلاء گام بگذارد».او نوشت: «با خروج ایالات متحده، پکن می‌تواند آنچه را که کابل بیش از همه نیاز دارد تامین کند؛ بی‌طرفی سیاسی و سرمایه‌گذاری اقتصادی… در عوض افغانستان نیز بیشترین امتیازات را برای چین دارد. .. دسترسی به یک تریلیون دلار ذخایر معدنی دست‌نخورده.» از آن زمان، شی جین پینگ، رهبر چین، سفیر حکومت طالبان را پذیرفته و متقابلاً سفیر خود را به کابل اعزام کرده است. به نظر می‌رسد تنها بخشی از پیش‌بینی آقای بو محقق شده است: چین موفق شده بزرگ‌ترین قراردادهای استخراج معادن و منابع نفت و گاز افغانستان را به دست آورد.
اما وانگ یی، وزیر خارجه چین در دیدار با امیرخان متقی، وزیرخارجه طالبان در می ۲۰۲۵ تاکید کرد که چین «هرگز به‌دنبال ایجاد حوزه نفوذ در افغانستان نبوده است.»
ناظران غربی سرمایه‌گذاری چین در معادن و نفت و گاز افغانستان را دروازه نفوذ چین در افغانستان می‌دانند. متقابلا افغانستان همواره در این رویا بوده که همسایگی و اتصال جغرافیایی با چین زمینه توسعه این کشور را فراهم کند. دونالد ترامپ در دوره اول ریاست جمهوری خود علاقمندی به ذخایر زیرزمینی افغانستان نشان می‌داد و بارها در مورد افتادن افغانستان به دست چین هشدار داده است. بی بی سی
ساعت 24 از انتشار نظرات حاوی توهین و افترا و نوشته شده با حروف لاتین (فینگیلیش) معذور است.