سیونیک؛جاده‌ای به سوی صلح یا رقابت؟
ساعت 24 - در سال‌های اخیر، منطقه سیونیک در جنوب ارمنستان به نقطه‌ای تازه برای تنش میان ایروان و باکو تبدیل شده است و به گذرگاهی برای فرار ارمنیان قره‌باغ.اکنون رهبران دو کشور مدعی‌اند که صلح میانشان برقرار شده و سیونیک قرار است میزبان «مسیر ترامپ» باشد؛ بخشی از مسیر تجاری که منافع ایالات متحده، روسیه و اتحادیه اروپا در آن به هم می‌رسد.
ماروت وانیان، روزنامه‌نگار، شانه بالا می‌اندازد و می‌گوید: «ما دقیقاً در همان مسیر ترامپ هستیم؛ مسیری که به نام‌هایی چون چهارراه جهان، جاده ابریشم، دالان زنگزور و دروازه سیونیک هم شناخته می‌شود. دست‌کم ظاهر امر چنین نشان می‌دهد. » در اطراف، ویرانه‌های راه‌آهن شوروی در مرز ارمنستان و ایران دیده می‌شود. ساخت این خط آهن در دوران امپراتوری روسیه آغاز شد و بعدها بخشی از خط آهن باکو-ایروان شد. امروز تنها چند متر ریل و چند واگن زنگ‌زده از آن باقی‌مانده است. در مقابل ایستگاه متروکه‌ای با پنجره‌های شکسته، پایه نیم‌تنه استپان شاهومیان، کمیسر ویژه قفقاز و رهبر کمون باکو قرار گرفته است. تکه‌های سر مجسمه کمیسر در نزدیکی آن بر زمین افتاده است. یک تندیس زنانه، دهقان یا کارگر وضعیت بهتری دارد و تنها بازویش شکسته است.
ماروت وانیان با نگاهی دقیق و لحنی کنایه‌آمیز می‌گوید: «هنوز نشانی از آمریکا در این مسیر دیده نمی‌شود. »او در چهل‌ودو سالگی، افزون بر ظاهر اندیشمندانه‌اش، اندام لاغر، با عینک و نگاه متفکر به شوخ‌طبعی بی‌پایانش نیز شناخته می‌شود. خودش می‌گوید: «چرا ارمنی‌ها از آسپیرین خوششان نمی‌آید؟ چون درد را از بین می‌برد!» راه‌آهنی که از جنوب ارمنستان می‌گذشت، در آغاز جنگ قره‌باغ در اوایل دهه ۱۹۹۰ نابود شد. سی سال بعد، زمانی که جمهوری آذربایجان بار دیگر کنترل این منطقه مورد مناقشه را به دست آورد، صلح همچنان برقرار نشده است. الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان خواستار احداث دالانی از مسیر سیونیک شد؛ منطقه‌ای که با نام زنگزور نیز شناخته می‌شود و از همین‌رو، نام اولیه این پروژه «دالان زنگزور» بود. هدف از این طرح، اتصال جمهوری آذربایجان به منطقه جداافتاده نخجوان عنوان شد. نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان، بر اعمال کنترل مرزی و گمرکی برای کالاهایی که از ارمنستان عبور می‌کنند پافشاری می‌کرد، اما باکو خواهان گذرگاهی بدون هیچ‌گونه کنترل بود. درگیری‌هایی در مرز رخ داد و بسیاری در ارمنستان انتظار داشتند که جنگی در سیونیک شعله‌ور شود.
برای ماروت، این به معنای آن بود که با فرار از قره‌باغ به ارمنستان در سپتامبر سال ۲۰۲۳، از یک جنگ به منطقه‌ای پناه برده که ممکن بود میدان جنگ بعدی باشد. سپس، پیروزمندان و شکست‌خوردگان جایشان را عوض کردند. اگر در دهه ۱۹۹۰ تمام جمعیت آذربایجانی از قره‌باغ گریختند تا از پیشروی نیروهای ارمنی در امان بمانند، این‌بار عملیات نظامی آذربایجان به خروج کامل ارمنیان قره‌باغ انجامید. در سال ۲۰۲۳، نخستین توقفگاه مردم قره‌باغ، استان جنوبی سیونیک بود، اما ماروت بلافاصله در آن‌جا ساکن نشد. بستگانش در ایروان اقامت گزیدند، جایی که یافتن کار آسان‌تر بود، در حالی‌که او به عنوان پناهجو، طی دو سال، شش بار محل اقامتش را عوض کرد و نهایتا به سیونیک بازگشت. زندگی در این‌جا ارزان‌تر است، آداب و رسوم شبیه‌تر به قره‌باغ‌اند، و مردم محلی تقریبا به همان لهجه ارمنی قره‌باغ صحبت می‌کنند. از آن زمان تاکنون، این منطقه دگرگون شده است. شهر باستانی گوریس زمانی توقفگاهی مهم در مسیر قره‌باغ کوهستانی بود، اما اکنون جاده‌ای که زمانی پر رفت و آمد بود به سیم خاردار ختم می‌شود. هتل بزرگی در این مسیر قرار دارد و زمانی رئیس‌جمهور ارمنستان، روزنامه‌نگاران روسی و غربی در آن اقامت داشتند، اکنون خالی است. نه در لابی و نه در پله‌ها نوری به چشم نمی‌خورد. ماروت یکی از معدود ساکنان این مکان است. او توانسته اتاقی ساده را با تخفیف زیاد اجاره کند. هیچ سیستم گرمایشی در آن‌جا نیست، و برای تنها یک مهمان نیز روشن نمی‌شود. می‌توان بخاری برقی را با پرداخت مبلغ اضافه‌ای قرض گرفت. اکنون آینده سیونیک با دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور ایالات متحده، گره خورده است، کسی که ناگهان مناقشه دالان موسوم به زنگزور را حل و فصل کرد. در ماه اوت، میزبان رهبران ارمنستان و جمهوری آذربایجان در کاخ سفید شد و آنان به توافقی دست یافتند. مدیریت این مسیر برای مدت حداکثر ۹۹ سال به شرکتی آمریکایی واگذار خواهد شد، و مسیر مزبور به نام «مسیر ترامپ برای صلح و رفاه بین‌المللی» خوانده خواهد شد. افزون بر راه‌آهن، این توافق‌نامه شامل ساخت خط لوله گاز، خط لوله نفت، و کابل فیبر نوری نیز هست.
اکنون علی‌اف و پاشینیان هر دو می‌گویند که میان دو کشور صلح برقرار شده و دیگر جنگی در کار نخواهد بود. ترامپ نیز به‌طور منظم پایان درگیری را گزارش می‌کند. حتی اگر گاه ارمنستان را با آلبانی و جمهوری آذربایجان را با کامبوج اشتباه بگیرد. در واقع، هنوز معاهده صلحی به امضا نرسیده و بعید است که پیش از نیمه سال ۲۰۲۶ امضا شود. اینکه «مسیر ترامپ» دقیقا چگونه خواهد بود نیز هنوز روشن نیست. مشخص نیست که آیا علی‌اف از پافشاری بر درخواست مسیر بدون نظارت طرف ارمنی دست خواهد کشید یا نه. این خواسته، عملا تنها خواسته‌ای است که پاشینیان حاضر به پذیرش آن نیست. اما دخالت ترامپ می‌تواند نه تنها روابط دوجانبه، بلکه وضعیت ژئوپولیتیکی در فضای پساشوروی را که پیشتر تحت سلطه روسیه بود، به‌شدت تغییر دهد.
به گفته معاون وزیر امور خارجه آمریکا، قفقاز جنوبی و آسیای مرکزی، در بلندمدت برای واشنگتن اهمیت دارند. در سپتامبر، یک مقام بلندپایه وزارت خارجه آمریکا به ایروان سفر کرد و اعلام کرد که ایالات متحده ۱۴۵ میلیون دلار برای آغاز پروژه اختصاص خواهد داد. در حالی که توافق آتش‌بس میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان پس از جنگ سال ۲۰۲۰ شخصا توسط ولادیمیر پوتین (به گفته خودش) و به زبان روسی تنظیم شده بود، متن معاهده صلح جدید که هنوز قرار است به امضا برسد، در واشنگتن مورد تایید قرار گرفته و به زبان انگلیسی تنظیم شده است .مسکو خواهان ایفای نقش محوری در گشایش این جاده بود، که اکنون به نام رئیس‌جمهور آمریکا خوانده می‌شود و روسیه دیگر در آن نقشی ندارد. کرملین می‌خواست که این جاده توسط نیروهای مرزبانی سرویس فدرال امنیتی روسیه حفاظت شود، اما جمهوری آذربایجان و ارمنستان این گزینه را رد کرده‌اند. روس‌ها هنوز در مرز ارمنستان و ایران مستقر هستند. دقیقا همان‌جایی که قرار است «جاده ترامپ» از آن عبور کند. ما خود این موضوع را دیدیم، وقتی که یک خودروی «یواز پاتریوت» با نوشته «خدمات مرزی سرویس فدرال روسیه» درست مقابل ما توقف کرد. گریگوری کاراسین، رئیس کمیته روابط بین‌الملل شورای فدراسیون نوشت: «غرب به‌طور نظام‌مند به احاطه روسیه در امتداد مرزهایمان با خصومت کشورهای همسایه ما (جمهوری‌های سابق شوروی که زمانی برادر بودند) ادامه می‌دهد. [...] همسایگان قفقازی ما آذربایجان و ارمنستان، در حال چرخش‌های تازه‌ای هستند. » اما کارشناسان در باکو و ایروان، علت این «خصومت» را نه توطئه غرب، بلکه سیاست‌های خشن روسیه در منطقه و جنگ این کشور در اوکراین می‌دانند. بزرگترین مالیات‌دهنده ارمنستان نیز در سیونیک واقع شده است و مالکیت آن در دست روس‌هاست. مجتمع مس و مولیبدن زنگزور، معدن عظیمی روباز در دل کوهستان است.
با وجود اعلام پایبندی به روند پیوستن به اتحادیه اروپا، دولت نیکول پاشینیان در سال ۲۰۲۲ با واگذاری این دارایی‌ها به شرکت‌هایی که با یک میلیاردر روس تحت تحریم‌های آمریکا و بریتانیا ارتباط داشتند، موافقت کرد. اما نفوذ ایران حتی از نفوذ روسیه هم مشهودتر است. سیونیک برای جمهوری اسلامی ایران، مرکز بازرگانی کلیدی به شمار می‌رود. کامیون‌های دارای پلاک ایرانی در جاده‌ها رفت و آمد می‌کنند و در کاپان، مرکز این منطقه، تاجران ایرانی با جلیقه‌های پشمی، تلفنی مشغول معامله هستند. مرز میان دو کشور در امتداد رود ارس است و قرار است «جاده ترامپ» هم از همین مسیر عبور کند. بلافاصله پس از دیدار در واشنگتن، مشاور رهبر ایران اعلام کرد که ایران اجازه اجرای پروژه جاده ترامپ برای صلح و رفاه بین‌المللی را نخواهد داد و تهدید کرد این گذرگاه نه به دالانی در مالکیت ترامپ، بلکه به گورستانی برای مزدوران ترامپ تبدیل خواهد شد. مقامات رسمی در ایران واکنشی محتاطانه‌تر نشان دادند.
هم ارمنستان و هم جمهوری آذربایجان در تلاشند تهران را متقاعد کنند که این پروژه تهدیدی برای منافعش نیست. در حالی که این دو کشور از مسکو فاصله می‌گیرند، هر دو خواهان حفظ روابط خوب با همسایه جنوبی خود هستند. در حالی که مذاکرات بر سر «جاده ترامپ» به‌تازگی آغاز شده، شرکتهای ایرانی هم‌اکنون مشغول ساخت پل‌هایی تازه بر رود ارس به سمت هر دو کشور ارمنستان و جمهوری آذربایجان هستند. یکی از این پل‌ها در واقع از روی جاده‌ای عبور می‌کند که قرار است به نام رئیس‌جمهور آمریکا نام‌گذاری شود. با توجه به مشارکت اخیر آمریکا در جنگ اسرائیل علیه ایران، بعید است که شرکتهای آمریکایی و ایرانی بتوانند به‌طور مسالمت‌آمیز در منطقه سیونیک ارمنستان فعالیت کنند. ایران همچنین گاز طبیعی به ارمنستان صادر می‌کند که به برق تبدیل شده و مجددا به ایران صادر می‌شود. بازیگر دیگری نیز در منطقه وجود دارد: اتحادیه اروپا. این اتحادیه مسیر آینده را بخشی از «دالان میانی» می‌داند که اروپا را به آسیای مرکزی و چین متصل می‌کند و از روسیه عبور نمی‌کند. هیئتی از ناظران اتحادیه اروپا در سیونیک مستقر شده و بر آتش‌بس در مرز ارمنستان و جمهوری آذربایجان نظارت می‌کند.
کنسولگری فرانسه نیز به‌تازگی در این منطقه افتتاح شده و ضمن حمایت از برنامه‌های اجتماعی برای پناهجویان قره‌باغ، حتی با وجود مواضع رسمی متضاد دو کشور در عرصه‌های بین‌المللی (فرانسه عضو ناتو و ارمنستان عضو پیمان امنیتی تحت رهبری روسیه)، اقدام به فروش سلاح به ارمنستان کرده است. ماروت وانیان با لبخند می‌گوید: «مقامات ارمنی می‌گویند همه چیز خوب خواهد شد، میلیاردها سرمایه‌گذاری خواهد شد، جاده‌ها باز خواهد شد، با ایران، آمریکا، اروپا، ترکیه، جمهوری آذربایجان تجارت خواهیم کرد. همه‌چیز عالی خواهد شد. » اما او عجله‌ای برای باور این وعده‌ها ندارد. ساکنان سیونیک طی پنج سال گذشته در هراس از وقوع جنگی تازه زندگی کرده‌اند. آن‌ها هر روز سخنان کارشناسان ارمنی در یوتیوب را دنبال می‌کنند. بسیاری از این کارشناسان معتقدند که جمهوری آذربایجان دوباره به ارمنستان حمله خواهد کرد، استنادشان به مصاحبه‌ای از سال ۲۰۲۱ با الهام علی‌اف است که در آن تهدید کرده بود دالان را با زور خواهد گشود.
در حالی که مفسران مخالف، جنگ قریب‌الوقوع را پیش‌بینی می‌کنند، مفسران طرفدار دولت، برعکس، وعده صلح و باز شدن مرزها را می‌دهند. آن‌ها از حاکمان پیشین ارمنستان انتقاد می‌کنند که گویی منافع قره‌باغ را بر منافع خود کشور ارمنستان مقدم می‌دانستند. ماروت آهی می‌کشد و می‌گوید: «الان همه چیز آرام است. ولی نمی‌دانیم فردا چه خواهد شد. »
اما حتی منتقدان دولت ارمنستان نیز نمی‌توانند انکار کنند که پس از دیدار در واشنگتن، روستاهای مرزی حتی یک بار هم گلوله‌باران نشده‌اند. ماروت می‌گوید که از زمان ترک قره‌باغ، نتوانسته به آینده فکر کند یا برای زندگی‌اش برنامه‌ریزی کند: «مثل روبات زندگی کردن است. زندگی کردن برای زنده بودن. دو سال گذشته است، اما هنوز هم درک آنچه بر سرمان آمده دشوار است. فکر می‌کردم فقط من این‌گونه‌ام. ولی وقتی با دوستان قره‌باغی‌ام صحبت می‌کنم، همه می‌گویند: ما هم همین طور هستیم.» همه ارامنه قره‌باغ رویای بازگشت به خانه را در سر دارند. جمهوری آذربایجان می‌گوید آن‌ها را می‌پذیرد اما تنها در صورتی که تابعیت آذربایجانی را قبول کنند. اما آن‌ها آمادگی این کار را ندارند. برخی از پناهندگان هنوز امیدوار به انتقام‌اند که روسیه یا غرب ناگهان تصمیم بگیرند از ارمنستان در برابر جمهوری آذربایجان حمایت کنند. ماروت می‌داند که این یک خیال است، اما در فراموش کردن خانه‌اش عجله‌ای ندارد و ترجیح می‌دهد در گوریس زندگی کند، تا به خانه‌اش هم نزدیک باشد. او به یاد می‌آورد که روزی سوار تاکسی شد. او می‌گوید: «راننده پرسید: کجا بریم؟ گفتم: استپاناکرت. شوخ‌طبع بود، بنابراین به‌سمت قره‌باغ حرکت کرد. » ماروت روایت می‌کند: «به‌زودی به سیم خاردار رسیدیم. سربازها آمدند جلو و گفتند: برگردید، این‌جا بسته است.»او در هفته‌های نخست پس از تبعید، هر شب خواب قره‌باغ را می‌دید و اکنون به تصاویر ویدیویی اینترنتی از استپاناکرت، یا خانکندی، آن طور که اکنون نامیده می‌شود، معتاد شده است.
در اتاق خالی و کوچک هتل، تنها می‌نشیند و ویدیوهایی از زادگاهش را که توسط آذربایجانی‌ها در شبکه‌های اجتماعی منتشر شده، تماشا می‌کند. بسیاری از ارامنه این پست‌ها را تمسخر پیروزمندان نسبت به شکست‌خوردگان می‌دانند، اما ماروت می‌گوید از آن‌ها سپاسگزار است چون حداقل می‌تواند بفهمد در شهرش چه می‌گذرد. اکنون همه دارایی‌اش در یک چمدان کوچک جا می‌گیرد، خانه چهارخوابه خانواده‌اش را پشت سر جا گذاشته است. کل محله‌‌های استپاناکرت نابود شده‌اند. جمهوری آذربایجان در حال بازسازی این شهر است.
طبق آمار رسمی، بیش از ۲۰۰۰ دانشجو هم‌اکنون در دانشگاه تازه‌ساخت قره‌باغ تحصیل می‌کنند. ایستگاه‌های قطار و اتوبوس نیز در حال ساخت هستند. ماروت به یاد می‌آورد که پس از کوچ ارامنه از قره‌باغ، برنامه‌ای تلویزیونی را تماشا می‌کرد که در آن یک پناهجوی آذربایجانی از آغدام به زادگاهش بازگشت و ویرانه‌های خانه‌اش را از روی کاشی‌های حمام تشخیص داد. ماروت نمی‌داند چه بر سر آپارتمانش آمده است. تنها خیابان محل زندگی‌اش در ویدیو نشان داده شده، نه خود ساختمان. بی بی سی
ساعت 24 از انتشار نظرات حاوی توهین و افترا و نوشته شده با حروف لاتین (فینگیلیش) معذور است.