گیاهان دارویی
●اسفرزه Plantago psyllium خانواده ( تیره ) Plantaginaceae
گیاهی است یک‌ساله علفی که به ارتفاع ۲۰ الی ۳۵ سانتیمتر می رسد. دارای برگهای باریک دراز و نوک تیز و گلهای آن از کناره برگ‌ها ظاهر می‌شوند.
●ترکیبات شیمیایی :
دارای لعاب فراوان می‌باشند که در صورت قرارگرفتن دانه آن درون آب، پوسته خارجی آن متورم میشود. همچنین در خود گیاه ماده‌ای به نام آکوبین در ساقه و برگ‌ها وجود دارد. دارای ترکیبات پلی‌فنولیک می‌باشد که در صورت استفاده مدام در کاهش کلسترول خون موثر است.
●خواص درمانی :
از برگ اسفرزه جهت التیام زخم‌ها استفاده می‌شده است . همچنین از دانه آن جهت درمان یبوست مزمن و ناراحتی‌های کلیه استفاده میشود . از لعاب لانه این گیاه در صنعت در تهیه آهار پارچه استفاده میشود .
●روش کاشت :
معمولاً بذر این گیاه را در زمین‌های شنی شخم خورده در شیارهایی به عمق ۱ الی ۲ سانت و فاصله بین شیارها ۵۰ تا۶۰ سانتیمتر کاشته میشود. فواصل بین بوته‌ها بعد از رشد اولیه باید حدود ۱۰ الی ۱۵ سانتیمتر باشد. معمولاً این دانه‌ها را در بهار یا پائیز می‌کارند و بعد از کاشت غلطک ملایمی روی آنها می‌زنند تا با قشر خاک در تماس باشند. آفات و بیماری خاصی روی اسفرزه مشاهده نشده است.
●برداشت محصول :
چنانچه این گیاه در پائیز کشت شود در اواسط مرداد و چنانچه در بهار کشت شود در اواخر شهریور بذر آنها می‌رسد. البته باید توجه داشت که عمل برداشت قبل از رسیدن کامل گیاهان انجام شود زیرا تأخیر در برداشت باعث ریزش دانه‌ها خواهد شد. برداشت در سطوح کوچک به‌وسیله دست و در سطوح وسیع به‌وسیله ماشین‌های برداشت غلات انجام میشود . عملکرد آن در شرایط مطلوب، ۷۰۰ کیلوگرم در هکتار است. به‌علت ریزش اجتناب‌ناپذیر تعدادی بذر، در سال بعد تعدادی گیاه اسفرزه در زمین سبز خواهد شد. عمل برداشت هنگامی انجام میشود که ۱۵درصد الی ۲۵درصد بذرها رسیده باشد.
●بادرنجبویه Melissa officinalis خانواده نعنائیان Lamiaceae
بادرنجبویه گیاهی علفی است. ساقه آن به ارتفاع ۳۰ الی ۸۰ سانتیمتر می‌رسد که دارای شاخه‌های متعدد و برگهای آن به رنگ تیره و دندانه دار می‌باشد. ساقه آن چهارگوش بوده که از محل اتصال برگ‌ها به ساقه اصلی گلهای آن به رنگ‌های سفید یا گلی رنگ ظاهر میشود.
●ترکیبات شیمیایی :
در اندام سبز این گیاه موادی مانند اسیداولئیک، سیترال، ژرانیول و رزماری اسید وجود دارد.همچنین در برگهای بادرنجبویه تانن ها نیز وجود دارند.از دیگر ترکیبات آن می توان لیمونن و فلاونوئیدها را نام برد.
●خواص درمانی :
این گیاه دارای طبعیت گرم می‌باشد. از جمله خواص درمانی بادرنجبویه بادشکن، مقوی قلب و معده، نیرو دهنده عمومی بدن، ضد تشنج و آرام‌بخش می‌باشد. برای سردردهای یک‌طرفه و رفع استفراغ در خانم‌های باردار و ناراحتی‌های گوارشی استفاده میشود. به‌عنوان آرام بخش چای بادرنجبویه و چای بابونه به‌صورت (تی بگ) موجود است .
●سازگاری :
بادرنجبویه هوای گرم و آفتابی را ترجیح می‌دهد و در هوای سرد و یخبندان ریشه های این گیاه آسیب خواهند دید. چنانچه شرایط محیطی مناسب باشد، این گیاه برای مدت شش الی هشت سال در یک محل باقی می ماند .
●روش های تکثیر و پرورش :
گیاه بادرنجبویه از طریق کشت بذر یا تقسیم بوته و نشاء کاری ازدیاد میشود.کشت بذرها باید در پائیز تا آخر آبان انجام شود. فاصله ردیفها ۶۰ سانتیمتر و عمق کاشت ۵/۰ سانتیمتر است. برای تولید نشاء بهتر است بذرها به مدت ۱۶ ساعت در آب خیسانده شود و پس از آن اقدام به کاشت بذرهای خیس شده کنند. پس از این‌که بوته‌های بادرنجبویه به ارتفاع حدود ۱۰ سانتیمتر رسید آنها را به زمین اصلی منتقل می‌کنند. فاصله بین بوته‌ها روی ردیف ۳۰ الی ۴۰ سانتیمتر و فاصله بین ردیفها ۶۰ سانتیمتر است. بذر خیس خورده را به‌وسیله دستگاه ردیف کار در زمین می‌کارند. تعداد بوته در هر هکتار حدود ۴۸ هزار تا ۵۵ هزار بوته کاشته میشود.
تکثیر گیاه بادرنجبویه با تقسیم بوته هم میسر است که البته این عمل در شهریور ماه صورت می‌گیرد (آخر فصل رشد) که بایستی از گیاهان ۲ یا ۳ ساله انجام شود (بندرت از این روش استفاده میشود چون وقت گیر است.)در مورد کشت بادرنجبویه مهمترین نکته مبارزه با علف‌های هرز و تهیه خاک مناسب است . با توجه به این‌که گیاهی رطوبت پسند است، استفاده از خاک‌های نسبتاً سنگین و یا (لومی رسی) حائز اهمیت است. همچنین بایستی در پائیز حدود ۳۰ تن کود دامی به هر هکتار زمین اضافه شود و زمین را به عمق ۲۵ تا ۳۰ سانتیمتر شخم زد.
علاوه بر کود دامی حدود ۵۰ تا ۷۰ کیلو ازت ، ۵۰ تا ۶۰ کیلو فسفر P۲O۵و ۸۰ تا ۱۰۰ کیلو پتاس به ازاء هر هکتار بذر زمین اضافه میشود که بایستی کودهای فسفر و پتاس قبل از کاشت به زمین اضافه گردد.۵۰ درصد ازت را هنگام کاشت و ۵۰ درصد بقیه را قبل از گل‌دهی به زمین اضافه می‌کنند . کودهای فسفر و پتاس ثابت هستند و آبشویی نمی‌شوند ولی کود ازت آبشویی میشود. این گیاه به کمبود آهن حساس می‌باشد و در خاک‌هایی که از لحاظ آهن فقیر هستند اضافه نمودن کودهای آهن دار ضروری است .
●بابونه Matricaria chamomilla خانواده Compositae ( Asteraceae )
بابونه گیاهی است یک‌ساله از خانواده کاسنی که ارتفاع بوته آن به ۴۰ الی ۸۰ سانتیمتر می‌رسد. برگهای آن به‌صورت منقسم و دارای قطعات باریک و دراز است. گلهای آن به رنگ سفید و زرد، شبیه گل مارگریت که گلبرگ‌های آن پس از شکفتن به حالت خمیده بطرف پائین متمایل میشود.
●ترکیبات شیمیایی :
گلهای بابونه دارای ۴/۰ درصد اسانس می‌باشد. از جمله اسانس‌های آن می‌توان به کامازولن و سزکویی ترپن اشاره کرد که رنگ آبی اسانس بابونه به‌خاطر وجود کامازولن است که کامازولن خود از ماده دیگری به نام ماتریسین حاصل میشود (ماتریسین پیش ماده کامازولن است).
●خواص درمانی :
ضد التهاب ، ضد عفونی کننده، هضم کننده غذا، رنگ مو، ضد خونریزی، آرام‌بخش، التیام‌دهنده زخم‌ها، ضد نفخ و سوء‌هاضمه، قاعده‌آور، تصفیه‌کننده خون و ضد بواسیر است.
●سازگاری :
بابونه در مناطق مختلف ایران در شمال و در جنوب به‌صورت وحشی وجود دارد (در فارس و کازرون) . این گیاه مایل به شرایط گرم و خشک بوده و به‌خوبی کم آبی را تحمل می‌کند .
●روش تکثیر و پرورش :
بابونه را در فصل بهار و پائیز می‌توان کاشت. اما بهترین فصل کاشت بابونه فصل پائیز و اواخر مهرماه است. فاصله کشت این گیاه به‌صورت ردیفی ۳۰ الی ۴۰ سانتیمتر است و عمق مناسب کشت آن ۲ الی ۳ میلی‌متر است. بابونه را می‌توان به‌صورت ردیفی یا کرتی کشت نمود. (پخش نمودن)
زمین مورد نیاز بابونه باید نرم و بدون کلوخ باشد که بافت خاک از نوع متوسط تا سنگین بهترین محصول را خواهد داد. برای این کار زمین را قبلاً شخم زده و به میزان ۳۰ الی ۵۰ کیلوگرم فسفر و ۱۰۰ الی ۱۵۰ کیلوگرم پتاس به ازاء هر هکتار و بر اساس نتایج آزمایش خاک شناسی به خاک می‌دهند. این گیاه نیاز کمتری به کود ازت دارد (حدوداً ۳۰ الی ۶۰ کیلوگرم) زیرا مصرف بی رویه این کود باعث رشد رویشی شدید و بلند شدن بیش از اندازه قد این گیاه میشود. ( بلند شدن قد گیاه و روی هم خوابیدن = ورس )
معمولاً در کشت ردیفی ۲ کیلوگرم بذر مصرف میشود. جهت سهولت در کاشت بذر و یک‌نواختی کاشت، بایستی بذرهای مورد نظر را با خاک اره مخلوط کرد. به ازاء یک کیلوگرم بذر، ۱۰ کیلوگرم خاک اره لازم است ( از ماسه بادی هم به‌جای خاک اره می‌توان استفاده کرد). برای آن‌که بذرها به هنگام کاشت با خاک چسبندگی لازم را داشته باشند، بایستی پس از بذر پاشی یک غلط سبک زد. بعد از کاشت بذر بایستی آبیاری به ملایمت انجام شود. آبیاری دوم ۲ تا ۳ روز بعد انجام میشود. از آنجائیکه بابونه قدرت رقابت خوبی با علف هرز دارد ( بابونه زود قد می‌کشد) به همین دلیل کشت بابونه نیاز به مصرف علف کش ندارد. این گیاه نسبت به شوری خاک و آب کم بسیار مقاوم است .
●گل مرکب بابونه : ۱- گلهای زبانه‌ای ۲- گل های لوله‌ای
●برداشت محصول :
با توجه به این‌که اندام مصرفی بابونه گلهای آن است، لذا باید زمانی گل‌ها را جمع‌آوری کرد که میزان آن به حدود ۸۰ درصد برسد. در کشورهای خارجی این عمل با ماشین برداشت انجام می‌گیرد. اما در ایران این کار را کارگران با دست انجام می‌دهند و سرشاخه‌های گل‌دار این گیاه را از حدود ۱۵ سانتیمتر بالای سطح خاک می‌چینید. برای برداشت یک هکتار مزرعه بابونه به‌وسیله دست ۵۰۰ ساعت کار مورد نیاز است در صورتی که ماشین این کار را در مدت ۵۰ ساعت انجام می‌دهد. با چیدن گلهای بابونه پس از ۱۰ الی ۲۰ روز مجدداً گلهای جدید در مزرعه ظاهر میشود که می‌توان تا ۴ نوبت برداشت کرد.
برای کاشت فاصله بین ردیفها ۶۰ سانتیمتر و بین بذرها ۳۰ الی ۴۰ سانتیمتر باید باشد. از هر هکتار زمین حدود ۲ تن گل تازه یا ۶۰۰ کیلوگرم گل خشک به‌دست می آید که از این مقدار محصول ۲۰۰ تا ۳۰۰ کیلو بذر حاصل میشود.
برای خشک کردن گل‌ها را در فضای سربسته و به‌صورت یک لایه نازک پهن می‌کنند ( ماکزیمم ۵ سانتیمتر) و آن را مرتب زیرو رو کرده تا گل‌ها یکنواخت خشک شود. برای خشک کردن مصنوعی بایستی گل‌ها در دمای ۳۵ الی ۴۵ درجه قرار بگیرند. پس از خشک شدن آنها را در کیسه‌های پارچه‌ای ریخته و در هوای خشک و خنک نگهداری می‌کنند. گرم بودن هوای انبار باعث کاهش اسانس و ماده موثره گل میشود. به دلیل ریزش بذر در سال بعد بدون نیاز به هیچ‌گونه عملیات، مجدداً مزرعه شما سبز خواهد شد .
فهرست منابع گیاهان داروئی
۱- گیاهان داروئی ـ دکتر علی زرگری ـ انتشارات دانشگاه تهران (۵ جلد)
۲- رده بندی گیاهان داروئی ـ دکتر محمد آزاد بخت
۳- رهیافت‌های تولید و فرآوری گیاهان داروئی ـ دکتر امید بیگی
۴- راهنمای کاربردی گیاهان داروئی ـ دکتر آخوندی ، دکتر بلیغ ـ انتشارات دانشگاه تهران
