زین کاروانسرای بسی کاروان گذشت
ساعت24-هفته گذشته و در جریان برگزاری چهل و پنجمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو، مجموعه 54 کاروانسرای تاریخی ایران در فهرست میراث جهانی ثبت شد. با ثبت این مجموعه، تعداد آثار تاریخی ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو به 27 اثر افزایش یافت.
هفته گذشته و در جریان برگزاری چهل و پنجمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو، مجموعه 54 کاروانسرای تاریخی ایران در فهرست میراث جهانی ثبت شد. با ثبت این مجموعه، تعداد آثار تاریخی ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو به 27 اثر افزایش یافت. قدمت این کاروانسراها واقع در 24 استان کشور که همگی، پیش از این در فهرست میراث ملی ایران ثبت شده‌اند، از دوره ساسانی تا دوره قاجار است. استانهای اصفهان، تهران، خراسان رضوی، آذربایجان شرقی، فارس، خراسان جنوبی، سمنان، یزد، همدان، کهگیلویه و بویراحمد، کرمانشاه، کرمان، آذربایجان غربی، اردبیل، گیلان، مرکزی، البرز، هرمزگان، بوشهر، خوزستان، لرستان، قزوین و خراسان شمالی، محل استقرار این 54 کاروانسرا هستند. طبق اعلام وزارت میراث فرهنگی، در حال حاضر بیش از 700 کاروانسرا طی 9 دهه گذشته در فهرست میراث ملی ثبت شده و شناسنامه دارند. در مجموعه 54 کاروانسرای ثبت شده در فهرست میراث جهانی، برخی با ویژگی‌های منحصر به فرد، مشابهی در میان کاروانسراهای تاریخی ایران ندارند.
کارشناسان میراث فرهنگی نسبت به ثبت این آثار در فهرست میراث جهانی یونسکو نگاه‌های متفاوتی دارند؛ برخی، از این اتفاق خوشحال و معتقدند ثبت آثار تاریخی ایران در فهرست میراث جهانی، به حفاظت اثر و مصون ماندنش از تخریب عمدی بر اثر ساخت و ساز در حریم اثر یا خروج اثر از فهرست میراث ملی به دنبال شکایت ورثه یا مالک خصوصی در دیوان عدالت اداری کمک می‌کند. موافقان ثبت آثار تاریخی ایران در فهرست میراث جهانی معتقدند به دنبال ثبت اثر در فهرست میراث جهانی، مالکیت معنوی این اثر از انحصار کشور خارج شده و به عنوان بخشی از تاریخ زیست بشر، متعلق به همه مردم جهان است و بنابراین، دولت‌های ایران در هر زمان در قبال جامعه جهانی پاسخگوی هرگونه آسیب عمدی یا غیرعمد به‌این آثار خواهند بود. برخی کارشناسان میراث فرهنگی اما با نگاهی به تجربه 2 دهه اخیر، در مخالفت با ثبت آثار تاریخی ایران در فهرست میراث جهانی می‌گویند نه تنها کمیته ثبت میراث جهانی یونسکو در این سال‌ها کمکی برای نگهداشت آثار نداشته، دولت‌های ایران هم نسبت به نگهداشت آثار ثبت شده کم‌توجه بوده‌اند و اقدام خاصی برای حفاظت از آثار انجام نداده‌اند و به عنوان مصداق، به ساخت و ساز غیرمجاز در حریم میدان نقش جهان اصفهان، کاخ گلستان و چغازنبیل اشاره می‌کنند. گروه دیگری از کارشناسان میراث فرهنگی نگاهی فارغ از پیامدهای مثبت یا منفی این رخداد دارند و به تغییرات قابل توجه در صنعت گردشگری کشور اشاره می‌کنند و می‌گویند که ارایه فهرست جدید از آثار تاریخی قابل بازدید به گردشگران خارجی، ممکن است به نجات صنعت گردشگری ایران منجر شود. طبق آمار وزارت میراث فرهنگی، بقایای حدود 1000 کاروانسرای تاریخی در کشور وجود دارد که صرف‌نظر از نگاه‌های موافق یا مخالف، به ثبت مجموعه 54 کاروانسرای تاریخی ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو، از زاویه دیگری هم می‌توان نگاه کرد؛ کاروانسراهای ایران چه فضاهایی بودند؟ چه کارکردی در سرزمین ایران داشتند؟ باقی ماندن این بناها در گوشه و کنار کشور، چه اعتباری برای این سرزمین به دنبال دارد؟
سید مهدی حجت؛ بنیانگذار و رییس پیشین سازمان میراث فرهنگی، استاد دانشگاه و فارغ‌التحصیل دکترای حفاظت از بناهای تاریخی از دانشگاه یورک انگلستان، در گفت‌وگو با «اعتماد» نگاهی به قصه کاروانسراهای تاریخی ایران طی قرون گذشته دارد. حجت در این گفت‌وگو تاکید می‌کند که مرور این قصه، به ما نشان می‌دهد که پیشینیان ما چه سختکوش و چه هوشیار بوده‌اند.
اهمیت تاریخی کاروانسراهای ایران در این منطقه جغرافیایی چیست؟
- اهمیت کاروانسراهای ایران بسیار متنوع است. کاروانسراهای ایران نشانه وسعت این سرزمین است به‌این معنا که از گذشته‌های دور، سرزمین ما در حدی وسعت داشته که نیاز بوده راه و فاصله‌ها به وسیله کاروانسراها تقطیع و کوتاه شود تا رفت و آمد را برای مسافران تسهیل کند. به همین دلیل در استان‌هایی که هم وسعت زیاد و هم شرایط جغرافیایی سخت‌تری داشتند، تعداد کاروانسراها بیشتر است و به عنوان مثال، در استان گیلان 4 یا 5 کاروانسرا بیشتر نیست در حالی که در استان یزد بالغ بر 600 کاروانسرا داریم. وجود کاروانسراها در ایران همچنین نشانه‌این است که شرایط جغرافیایی این سرزمین به گونه‌ای بوده که نیاز به اسکان موقت در میانه راه احساس می‌شده است. کشوری همچون انگلستان یا فرانسه، یک سرزمین سبز است و نیازی به محل استقرار و اسکان موقت در فواصل کوتاه نبوده ولی سرزمین ایران، دو کویر بسیار بزرگ و دو سلسله‌جبال البرز و زاگرس را دارد که عبور از اینها، بسیار دشوار است و به همین دلیل، باید در طول راه، نقاط اسکانی برای مسافر تعبیه شده باشد. برخلاف اینکه گفته می‌شود کارکرد کاروانسراها، حفاظت از جان و مال مردم در برابر ناامنی و حمله دشمن بوده، کاروانسراها در طول تاریخ به‌این جهت ایجاد می‌شد که مسافران و تاجران در طول سفر، در مکانی مستقر شوند که با خاطری آسوده شب را به صبح برسانند و مال و جان و احشام‌شان هم از هر گزندی در امان باشد. بنابراین حتی در طول قرن‌های متوالی که امنیت در این سرزمین حاکم بود، احداث کاروانسرا ادامه داشت به‌این جهت که در میانه راه سفر، امنیت و آرامشی مشابه فضای خانه برای مسافر ایجاد کند. گاهی در بررسی دلایل احداث کاروانسرا، با نکته‌های دیگری هم مواجه می‌شویم و معروف است که شاه‌عباس صفوی بنا به اعتقاداتی که داشت، 999 کاروانسرا در فاصله اصفهان تا مشهد درست کرد چون می‌خواست زایران امام رضا(ع) در مسیر سفر، در رفاه و امنیت کامل باشند. غیر از این، در نقاطی هم که بیش از سایر مناطق در معرض حملات بیرونی بودند تعداد کاروانسراها بیشتر بوده است چنانکه در خراسان شمالی، خراسان مرکزی و خراسان جنوبی که در معرض هجوم افاغنه بوده، تعداد کاروانسراهای بیشتری داریم. اما ساختار کاروانسراها هم چند ویژگی مهم داشت از جمله‌اینکه داخل کاروانسراها، امکان استقرار برای انسان و حیوان فراهم بوده چون مسافران، احشام و دام خود را هم در طول مسیر همراه می‌بردند. به همین جهت، علاوه بر اینکه داخل کاروانسرا، مکان نگهداری اسب و شتر و گوسفند و گاو وجود داشت، حتی از فضولات حیوانات هم برای گرم کردن اتاق‌های کاروانسرا در فصل سرما استفاده می‌کردند. مکان‌یابی کاروانسراها هم از دیگر نکات مهم بوده و محل استقرار کاروانسراها در حدی قابل توجه است که امروز، بزرگان حوزه تاریخ می‌گویند انگار در آن زمان، با سیستم ماهواره‌ای، کویر لوت را زیر نظر گرفته بودیم و رصد می‌کردیم که از کدام مسیر برویم و از کدام مسیر بپیچیم و کدام مسیر خطر کمتری دارد و در کدام مسیر دسترسی به آب داریم چنانکه در تمام کاروانسراها، یک چاه آب بوده و آب انباری که آب را برای مسافر تامین می‌کرده است. در مکان‌یابی احداث کاروانسرا، مساله مصون بودن از گزند باد و حمله دشمن و حیوانات وحشی هم در نظر گرفته می‌شده و اگرچه مکان استقرار کاروانسراها معمولا در قعر و گودی بوده تا دسترسی به آب از عمق زمین هم تسهیل شود اما منطقه احداث مکان به گونه‌ای انتخاب می‌شد که از گزند سیل هم در امان باشد. تامین امنیت کاروانسرا به لحاظ مکان‌یابی هم از دیگر ویژگی‌های این اماکن بوده به‌این معنا که اگرچه محل احداث کاروانسرا در نقطه‌ای بود که دسترسی مسافر و کاروان به آن ساده باشد اما این سهولت دسترسی نباید به گونه‌ای می‌بود که راهزن و مهاجم بتوانند به سادگی بر کاروانسرا مسلط شوند. معماری و نمای کاروانسراها و استفاده از مصالح محلی از دیگر ویژگی‌های کاروانسرهای ایران است. به قول استادمان آقای پیرنیا (دکتر محمدکریم پیرنیا 1299/ 1376 استاد دانشگاه، محقق، نویسنده و نظریه‌پرداز معماری ایرانی که به نام پدر معماری سنتی ایران شناخته می‌شود و به خواست خود، در «خانه رسولیان» یزد به خاک سپرده شد) در احداث کاروانسراهای ایران از مصالح «بوم‌آورد» استفاده می‌شده به‌این معنا که همان مواد و مصالحی که در اطراف محل بوده، به بهترین وجه و با به‌کارگیری تکنولوژی ساخت سازگار با این مصالح مورد استفاده قرار می‌گرفته. به همین دلیل، یک کاروانسرا با سنگ، یکی با آجر، یکی با مخلوطی از سنگ و آجر و یکی با چوب ساخته شده چون در آن محل، این مصالح موجود بوده است. لحاظ کردن امکان دفاع و دفع حملات هم در ساخت کاروانسرا مد نظر بوده چون بعضی اوقات در زمان وقوع جنگ‌ها و هجوم دشمن، مردم به کاروانسراها پناه می‌بردند. چنانکه در معماری کاروانسراها می‌بینیم، ارتفاع و ضخامت دیوار پیرامونی، میزان مقاومت و استحکام دیوار و همچنین نحوه احداث بام به گونه‌ای که هم مسلط به محیط اطراف باشد و هم امکان دفاع را فراهم کند، دلالت بر این دارد که در ساخت کاروانسرا، نکاتی لحاظ می‌شده که امنیت مسافران ورودی و مستقر به‌طور کامل تامین شود. حتی در کاروانسراها، راه فراری ایجاد می‌شده که اگر کاروانسرا توسط دشمن محاصره شد، زنان و کودکان و افراد سالمند از این راه فرار امکان گریز بدون آسیب داشته باشند. اینطور که در تاریخ می‌خوانیم، شب‌ها، درهای کاروانسرا بسته می‌شده و به استناد قصه‌ها و روایات قدیمی، مسافرانی گفته‌اند که شب به کاروانسرا رسیده‌اند و درِ کاروانسرا بسته بوده است. تجمیع این ویژگی‌ها علاوه بر توجه به تفاوت کاروانسراها، به قصه جالبی ختم می‌شود و برون‌دادش این است که عجب مردمی‌بودند و چه فکری داشتند و چطور و چه خوب، سرزمین‌شان را می‌شناختند.
کاروانسرا با این ساختار و کارکرد و ویژگی‌ها، ابداع ایرانی‌ها بوده؟
با این شکلی که به یادگار مانده، بله. ابداع ایرانی‌ها بوده. البته مکان استقرار مسافر و کاروان در باقی سرزمین‌ها هم بوده چنانکه نمونه‌هایی از مکان‌های استقرار، در مصر باستان و روم باستان هم وجود دارد اما شکل کاروانسراهای ایران و درایتی که برای احداث هر کدام از اینها به کار گرفته شده، علاوه بر تفاوت هر کاروانسرا با دیگری، نشان می‌دهد که احداث این مکان‌ها چه هشیارانه بوده. تفکیک مکان استقرار انسان از حیوان، معماری فضا، نحوه بهره‌مندی از فضولات احشام و دام، نحوه فراهم کردن آب و غذا برای حیوانات، همگی ویژگی‌های خاص کاروانسراهای ایران است. امروز از تاریخ حیات کاروانسراهای ایران، مجموعه داستان‌هایی از هزار سال قبل و از قرن سوم به بعد برای ما به یادگار مانده و از جمله، اشارات متعددی در شاهنامه فردوسی یا مثنوی مولوی که نقل می‌کند این آدم آمد و این کاروان وارد شد و احشامش را به‌این مکان سپرد و شب چه گذشت و فردا چه شد و فلانی از این راه مخفی گریخت و....
احتمالا با آغاز شهرنشینی در ایران و از دوران قاجار به بعد، دیگر ساخت کاروانسرا در ایران هم متوقف شده است؟
طبیعی است از زمانی که حفظ امنیت و مسافرت با امکانات امروزی توام شد و مثلا، ماشین به‌ایران آمد، نیاز به‌ایجاد کاروانسرا در بین راه هم کاهش یافت. اما تاریخچه ساخت کاروانسراها در ایران بسیار مفصل است و حتی در اساطیرمان هم نشانه‌هایی از وجود کاروانسراها هست چنانکه طبق این روایات، سابقه ساخت «وَرجَمکرد» که یک شهر زیرزمینی بوده، به‌این اسطوره بازمی‌گردد که وقتی دنیا سرد شد و یخبندان جهان را فراگرفت، خداوند دستور داد که بروید زیرِ زمین و شهری کوچک بسازید و از هر حیوانی هم یک جفت نر و ماده ببرید تا زمستان سرد چند ده ساله بگذرد و شما زنده بمانید که‌این اسطوره، شبیه کشتی نوح (ع) است. بنابراین، پیشینه کاروانسراهای ایران را باید در قصه احداث همین محل‌های استقرار جمعی دنبال کرد چون کاروانسرا هم، محل استقرار میان راهی جمعی است که در این پیگیری‌ها، به «ورجمکرد» هم می‌رسیم.
آیا گردشگران خارجی که به‌ایران می‌آیند یا گردشگر داخلی، علاقه‌ای به بازدید از کاروانسراهای تاریخی ایران دارند؟
علاقه مبتنی بر دو عامل است. متفاوت بودن، یکی از عوامل ایجاد علاقه است و اتفاقا این عامل امروز بسیار بیشتر مورد توجه قرار می‌گیرد. شما به یک روستا سفر می‌کنید چون محیط متفاوتی دارد و در خانه یک روستایی اقامت می‌کنید چون خانه‌اش متفاوت است و غذای متفاوتی به شما می‌دهد و ارتباطش با شما متفاوت از ارتباط مردم شهر است. تفاوت و تنوع، انگیزه‌ایجاد می‌کند. بسیاری از گردشگران هم می‌خواهند مکان‌های متفاوت و جدید ببینند. بنابراین مسافری که از کشور فرانسه به‌ایران می‌آید، وقتی وسط کویر یک کاروانسرا ببیند، تعجب می‌کند چون این مکان، یک مکان متفاوت است. اما آنچه به یک سفر واقعی منجر می‌شود، مجموع ارزش‌هایی است که در یک اثر تاریخی وجود دارد و باید به مخاطبش منتقل شود. اگر برای همین توریستی که از دیدن این کاروانسرای وسط کویر متعجب شده، جزییات و فنون ساخت و چرایی احداث و ویژگی‌های بنا و ارزش‌های کارکردی اثر را شرح دهیم، این سفر، یک سفر تاریخی با کارکرد صحیح است. گردشگری امروز ایران، به جای کنجکاو محوری و تفاوت محوری و گاهی هم خاطره محوری، باید بر ارزش‌های میراث فرهنگی مبتنی باشد و پاسخ به چرایی‌ها بدهد. همانطور که شما می‌پرسید چرا کاروانسرا در تاریخ میراث فرهنگی ایران مهم و ارزشمند است. اگر ما پاسخ این چراها را به گردشگر بگوییم، تا پایان عمر مواجهه با این اثر تاریخی ارزشمند را از یاد نخواهد برد.
٭مصرعی از شعر سیف فرغانی شاعر قرن هفتم
مجموعه 54 کاروانسرای تاریخی ایران که در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد
کاروانسرای دیر گچین - استان قم - دوره ساسانی (مهر 1382 به ثبت ملی رسید)
کاروانسرایی در جاده تاریخی ری به اصفهان (راه دیر) یکی از بزرگ‌ترین کاروانسراها و ملقب به «مادر کاروانسراهای ایران». دارای چهار برج نگهبانی، چهار اصطبل مسقف، مسجد، شبستان خصوصی برای اسکان صاحبان منصب، اجاق برای پخت غذا یا گرمایش حجره‌ها، انبار علوفه، آسیاب، دو آب انبار، حمام، ۶ چشمه توالت، ۴۴ حجره و هر حجره دارای ایوانی کوچک.
کاروانسرای سنگی شاه‌عباسی - استان اردبیل - دوره صفوی (دی ۱۳۶۲ به ثبت ملی رسید)
کاروانسرایی سرپوشیده در جاده قدیم نیر به سراب که به فرمان شاه عباس در گردنه برفگیر صایین و با سنگ‌های مقاوم همان منطقه ساخته شد. معماری بنا متناسب با شدت برودت هوای منطقه بوده به گونه‌ای که ستون‌های سنگی کاروانسرا، نقش بادشکن داشته و در کل بنا فقط دو پنجره تعبیه شده تا میزان نفوذ هوای سرد به حداقل برسد.
کاروانسرای قلعه سنگی پرند -استان تهران- دوره آل‌بویه (بهمن 1382 به ثبت ملی رسید)
کاروانسرایی در شهرستان رباط‌کریم، از قدیمی‌ترین قلعه‌های سنگی استان تهران و از معدود قلعه‌های حکومتی ایران که ساخت آن بیش از 200 سال طول کشید. ساخته شده با سنگ، دارای چاه آب، حاکم‌نشین با معماری عصر ساسانی و برج‌های مدور. در این کاروانسرا بقایای اسکلت 23 انسان ملبس به دست آمده که طبق تخمین باستان‌شناسان حدود 650 سال قبل و در دوره سلجوقی دفن شده‌اند.
رباط شرف - استان خراسان رضوی- دوره سلجوقی (خرداد 1321 به ثبت ملی رسید)
کاروانسرایی آجری در ۴۵ کیلومتری شهر سرخس، درحالی که از فاصله دور، شبیه یک دژ بزرگ است، داخل بنا، معماری با شکوهی مشابه سازه یک کاخ سلطنتی دارد. دارای چند مسجد مزین به کتیبه‌های گلی و گچی، دو اصطبل برای احشام و چندین دهلیز برای اسکان مسافران.
کاروانسرای عباس‌آباد -خراسان رضوی- دوره تیموری (شهریور 1378 به ثبت ملی رسید)
مجموعه تاریخی شامل رباط و قلعه در حاشیه جاده تایباد- مشهد و در مسیر جاده ابریشم با مساحتی حدود 5 هکتار، دارای دو حیاط و آب انباری که از بارش فصلی و قنات تغذیه می‌شده. نام این کاروانسرا در متون تاریخی به دفعات تکرار شده و به نظر می‌رسد به دلیل امکانات رفاهی، از کاروانسراهای معتبر و مورد توجه کاروان‌های تجار بوده است.
رباط فخرداود - استان خراسان رضوی- دوره تیموری (شهریور 1377 به ثبت ملی رسید)
کاروانسرایی سرپوشیده که متناسب با برودت هوای منطقه ساخته شده و گنجایش اسکان 100 خانوار داشته. واقع در روستای فخرداوود، از نوع کاروانسراهای کوهستانی و دارای برج‌های دیدبانی و محل تیراندازی است و با توجه به شاه‌نشین‌های داخل بنا، به نظر می‌رسد اشراف دوره تیموری هم در هنگام گذر از این مسیر در فصل سرد سال، در همین کاروانسرا ساکن می‌شده‌اند.
کاروانسرای مزینان- استان خراسان رضوی- دوره صفوی (شهریور 1363 به ثبت ملی رسید)
کاروانسرایی در جوار روستای قاجاری مزینان با نقشه مستطیل. این کاروانسرا توسط افراد نیکوکار برای اسکان در راه ماندگان احداث و وقف شده. دارای حوض انباری آجری روبهروی ورودی که آب شرب کاروانیان در همین حوض انبار نگهداری می‌شد و دو بادگیر دو سمت حوض انبار هم آب داخل این فضای مسقف را خنک نگه می‌داشته.
رباط مهر -استان خراسان رضوی- دوره قاجار (شهریور 1363 به ثبت ملی رسید)
کاروانسرایی واقع در روستای مهر در مسیر جاده ابریشم با تزیینات آجری طاق‌ها و قوس‌ها در سراسر بنا. با پلان مستطیلی و شاه‌نشین روبهروی ورودی کاروانسرا و دارای آب انبار و دو اصطبل شرقی و غربی و حیاط مرکزی که ۲۸ حجره دور حیاط قرار گرفته که تعدادی از اتاق‌ها از طریق راهرویی به شکل هشت ضلعی به یکدیگر متصل می‌شوند.
کاروانسرای فخرآباد - استان خراسان رضوی- دوره صفوی (دی 1381 به ثبت ملی رسید)
کاروانسرایی آجری واقع در روستای فخرآباد با بنای آجری که گفته می‌شود در ایام گرم سال میزبان کاروان و مسافران بوده است. تزیینات بنا با تلفیق آجر پخته و نیم پخته از زیبایی‌های بصری این کاروانسراست. این کاروانسرا هم دارای دو ایوان شاه‌نشین است و کل محوطه با نقشه مستطیلی احداث شده و حجره‌ها در چهار سوی حیاط قرار گرفته‌اند.
کاروانسرای زعفرانیه - استان خراسان رضوی- دوره صفویه (آذر 1364 به ثبت ملی رسید)
کاروانسرایی واقع در روستای زعفرانیه شهرستان سبزوار که بر بنای متروکه کاروانسرای دوره سلجوقی احداث و در دوره قاجار بازسازی شد. با طاق نماهای مزین به مقرنس. دارای آب‌انبار و اصطبل. ساخته شده با آجر و حجره‌های در چهار سوی حیاط مرکزی قرار گرفته‌اند. روایتی درباره علت نامگذاری این کاروانسرا نقل می‌کند که گل و پی بنا با زعفران مخلوط شده و تا سال‌ها عطر زعفران در کاروانسرا محسوس بوده است.
کاروانسرای شیخعلی‌خان- استان اصفهان- دوره صفوی (اسفند 1364 به ثبت ملی رسید)
کاروانسرایی سنگی وآجری در روستای جهادآباد و در مسیر منتهی به نجف و کربلا با تزیینات آجرکاری و کاشیکاری. به دستور شاه‌عباس برای اسکان کاروان‌های راهی کربلا ساخته شده و خود شاه هم در این کاروانسرای مجلل اقامت می‌کرده. آب موردنیاز کاروانسرا از طریق قنات نزدیک همان محل تامین می‌شده، دارای بخش مجزا برای اسکان مسافران زن، نانوایی، حجره‌های بزرگ برای اقامت خانواده‌ها، حجره نگهبانان و تالارهای ۸ ضلعی مجهز به طاقچه‌ها، رف‌ها و بخاری.
کاروانسرای مرنجاب -استان اصفهان- دوره صفوی (تیر 1384 به ثبت ملی رسید)
مجموعه‌ای شامل کاروانسرا و قلعه سنگی وآجری در کویر نمک مرنجاب و در مسیر جاده ابریشم با 29 حجره متصل به اصطبل احشام و دارای قنات آب شیرین که به دستور شاه عباس ساخته شد. دارای 6 برج و سنگر دیدبانی برای تامین امنیت کاروان تجاری که از این مسیر به چین و اروپا می‌رفتند و بازمی گشتند. از این کاروانسرا در سفرنامه‌ها و متون تاریخی هم یاد شده است.
کاروانسرای امین‌آباد (عباسی) استان اصفهان- دوره صفوی (دی 1348 به ثبت ملی رسید)
کاروانسرایی از جنس سنگ و آجر در جنوب استان اصفهان که تنها کاروانسرای هشت ضلعی در این استان است و همچون باقی کاروانسراهای دوره صفویه، معماری باشکوه با طاق‌ها، حجره‌ها، اندرونی‌ها و بیرونی‌های متعدد دارد. در هشت گوشه کاروانسرا، هشت برج نگهبانی مجهز به محل تیراندازی ساخته شده علاوه بر اینکه دارای مسجد، آب انبار و حمام هم بوده است.
کاروانسرای مهیار -استان اصفهان- دوره صفوی (خرداد 1321 به ثبت ملی رسید)
کاروانسرایی از جنس سنگ و آجر با کف آجرپوش در روستای مهیار که در جوار بازار، مسجد، قهوه‌خانه و نانوایی احداث شده و به جهت این ویژگی، منحصر به فرد است. بنا نقشه مستطیل دارد با 30 حجره با مساحت مساوی در اطراف حیاط کاروانسرا برای اسکان مسافر. سفرنامه‌نویسانی همچون حاج سیاح ازجمله مسافران ساکن در این کاروانسرا بوده‌اند.
کاروانسرای گبرآباد قمصر -استان اصفهان - دوره صفوی (شهریور 1354 به ثبت ملی رسید)
کاروانسرایی واقع در راه قمصر به کاشان. دارای حیاط مرکزی و ۳۱ حجره تابستانی و زمستانی واقع در ایوان‌های چهار طرف حیاط. دارای آب انبار و پل سنگی و برج‌های دفاعی و اتاق‌هایی در محوطه بیرونی برای اسکان موقت مسافرانی که بعد از بسته شدن در اصلی مجموعه به کاروانسرا می‌رسیدند. اوژن فلاندن؛ نقاش، معمار، شرق‌شناس و سیاستمدار فرانسوی که در دوره سلطنت محمدشاه قاجار به‌ایران سفر کرده بود از جمله مسافران ساکن در این کاروانسرا بوده است.
کاروانسرای گز - استان اصفهان - دوره صفوی (آذر 1330 به ثبت ملی رسید)
کاروانسرایی ساخته شده با آجر در شهر گز و در جاده اصلی اصفهان-تهران. این کاروانسرا، از بزرگ‌ترین رباط‌های این منطقه به شمار می‌آمده و برج‌های آن به مکانی برای روشن کردن مشعلی همچون چراغ راهنمایی مجهز بوده و همچون باقی کاروانسراهای ساخته شده در دوره صفویه، چهار ایوانی است؛ اگرچه که مانند باقی کاروانسراهای ایران، نقشه تکراری ندارد.
کاروانسرای کوهپایه- استان اصفهان - دوره صفوی (خرداد 1379 به ثبت ملی رسید)
کاروانسرایی واقع در شهرستان کوهپایه و در مسیر جاده ابریشم. دارای برج‌های نگهبانی مجهز به محل تیراندازی. دارای ۲۵ حجره با معماری ایران باستان و شاه‌نشینی در طبقه اول که گفته می‌شود محل استراحت شاه عباس بوده است.
کاروانسرای نیستانک - استان اصفهان - دوره قاجار (اسفند 1385 به ثبت ملی رسید)
کاروانسرایی در روستای نیستانک با تزیینات آجری و هشتی‌ها و بادگیرهای بام برای کاهش گرما. با حیاطی که به شکل یک ۸ ضلعی، ورودی اتاق‌ها، شاه‌نشین و اصطبل‌ها را به هم وصل می‌کند، این کاروانسرا توسط یک تاجر یزدی احداث شده و از معدود رباط‌های فاقد برج نگهبانی است که علت این امر را به امنیت منطقه ربط داده‌اند. دارای صفه‌های مجهز به بخاری دیواری و سکوهای دایره شکل برای عرضه محصولات و سکویی دایره‌ای در مرکز حیاط برای استراحت.
کاروانسرای ایزدخواست- استان فارس - دوره قاجار (مهر 1354 به ثبت ملی رسید)
کاروانسرایی بین راه باستانی آباده و اصفهان. دارای 4 ایوان و 20 حجره. کتیبه سردر کاروانسرا با خط ثلث نوشته شده. دارای 20 حجره با کف آجرپوش و تزیینات آجری و آجرچینی در طاق‌های بنا. در حیاط چهارگوش کاروانسرا سنگ قبرهای حجاری شده وجود دارد.
کاروانسرای سرایان -استان خراسان جنوبی- دوره صفوی (خرداد 1382 به ثبت ملی رسید)
کاروانسرایی در بافت تاریخی شهر سرایان و مشهور به رباط شاه عباسی و بخشی از مجموعه شهر قدیم سرایان است که در جوار آب‌انبار، مسجد، حمام و بازار و روبهروی بارانداز قرار داشته. این کاروانسرا دارای شترخانه و از جمله رباط‌های دو ایوانی است و با آجر ساخته شده.
رباط ده محمد -استان خراسان جنوبی- دوره قاجار (مرداد 1378 به ثبت ملی رسید)
کاروانسرایی سنگی و خشتی و مربع شکل در مسیر بشرویه به طبس و در روستای تاریخی ده محمد. دارای چهار برج نگهبانی، مخزن آب، اصطبل و حیاط مرکزی و شاه‌نشین.
کاروانسرای چهل‌پایه -استان خراسان جنوبی- دوره صفوی (سال 1399 به ثبت ملی رسید)
کاروانسرایی نزدیک روستای نایبند. این کاروانسرا دارای 2 چاه آب و آب انبار بود و توسط یکی از افراد متمول و برای اسکان موقت زائران بارگاه امام رضا(ع) احداث شد. دارای حیاط، بارانداز و حجره‌هایی در اطراف حیاط شاه‌نشین، چهار برج نگهبانی، حوض انبار، پایاب ورود آب به حوض انبار، با سازه‌ای چهارگوش.
کاروانسرای قصر بهرام -استان سمنان- دوره ساسانی (اردیبهشت 1354 به ثبت ملی رسید)
کاروانسرایی سنگی در جنوب گرمسار که در ابتدا قصر ییلاقی شاه بهرام (بهرام گور) بود و در دوره صفویه و با تغییر کاربری به محل اسکان موقت کاروان تجاری تبدیل شد که از اصفهان بازمی گشتند. این کاروانسرا به نام‌های دیگری از جمله کاروانسرای شاه عباسی و رباط سیاه کوه هم شهره است. دارای 6 برج نگهبانی و اصطبل‌های متعدد که هر کدام، مجاور صفه اسکان چارپادار بود در حالی که در هر صفه هم اجاقی تعبیه شده بود.
کاروانسرای سنگی (رباط انوشیروانی) آهوان - استان سمنان - دوره ساسانی
کاروانسرایی سنگی در 42 کیلومتری شرق شهر سمنان. ساخته شده با سنگ و ساروج. از بزرگ‌ترین کاروانسراهای دوره ساسانی که 26 حجره برای اسکان مسافران داشته. این کاروانسرا درآن منطقه سرد، مکان مناسبی برای اسکان کاروان‌های در برف مانده بوده. دارای 15 برج نگهبانی و با پلان 4 ایوانی و حیاط مرکزی و آب انباری داخل حیاط.
کاروانسرای شاه‌عباسی (آهوان) استان سمنان - دوره صفوی (اردیبهشت 1356 به ثبت ملی رسید)
کاروانسرایی در مسیر منتهی به مشهد که احتمالا برای اسکان موقت زائران بارگاه امام رضا (ع) احداث شده بوده اما فاصله کمی‌با کاروانسرای سنگی بازمانده از دوره ساسانی داشته و تنها وجه تمایز، استفاده ازآجر در ساخت بنا بوده. دارای 4 ایوان و حیاط مرکزی و 24 حجره در اطراف حیاط و همچون کاروانسرای سنگی (رباط انوشیروانی) از چاه آبی که در همان نزدیکی بود تغذیه می‌شد.
کاروانسرای میامی - استان سمنان - دوره صفوی (اردیبهشت 1365 به ثبت ملی رسید)
کاروانسرایی واقع در شهر میامی. دارای حیاط مرکزی هشت ضلعی و 4 ایوان. دارای تزیینات آجری بر طاق‌ها، سه آب انبار، حمام، چاپارخانه. این کاروانسرا با فرمان والی خراسان ساخته شد.
کاروانسرای شاه‌عباسی - استان سمنان - دوره صفوی (تیر 1366 به ثبت ملی رسید)
کاروانسرایی واقع در روستای عباس‌آباد که در دوره قاجار مورد مرمت قرار گرفت. دارای نقشه مستطیل با مساحت ۸۵۰۰ متر مربع. در حیاط مرکزی، مکانی برای خرید و فروش و عرضه محصولات کاروان‌ها ایجاد شده بود. آب مورد نیاز کاروانسرا از نهر منشعب از چشمه‌ای تامین می‌شد که از وسط حیاط کاروانسرا و زیر بارانداز می‌گذشت.
کاروانسرای میاندشت - استان سمنان - دوره صفوی (شهریور 1356 به ثبت ملی رسید)
کاروانسرایی در شرق شاهرود و مجموعه معروف به کاروانسراهای شاه عباسی میاندشت، دارای آب انبار، چاپارخانه، کبوترخانه و تلگرافخانه و با امکان اسکان حداقل 2 هزار مسافر. آب مورد نیاز مجموعه از قنات‌ها تامین می‌شد. این رباط از بزرگ‌ترین کاروانسراهای ایران و شامل سه کاروانسراست که یکی در دوره صفوی و دو تای دیگر در دوره قاجار ساخته شد.
کاروانسرای دهدشت - کهگیلویه و بویراحمد - دوره صفوی (سال 1379 به ثبت ملی رسید)
کاروانسرایی سنگی واقع در بافت تاریخی دهدشت که به «بلادشاپور» موسوم بوده. دارای ۳۷ حجره و ۳۰ ایوان و از بزرگ‌ترین کاروانسراهای ایران به شمار می‌آمده و در جوار مسجد، حمام و بافت شهری قرار داشته. آب مورد نیاز کاروانسرا از چاه آب واقع در حیاط مرکزی تامین می‌شده.
کاروانسرای شاه‌عباسی (بیستون) استان کرمانشاه - دوره صفوی (مرداد 1353 به ثبت ملی رسید)
کاروانسرایی واقع در محوطه تاریخی، فرهنگی بیستون، در دامنه کوه و رو به دشت. این کاروانسرا هم چهار ایوانی است با برج‌های مدور در ضلع غربی و برج‌های هشت گوش در ضلع شرقی. دیوار داخل بنا با سنگ‌های تراش خورده ساخته شده و در هر ضلع حیاط، 6 حجره است.
کاروانسرای گنجعلیخان -استان کرمان - دوره صفوی (آذر 1316 به ثبت ملی رسید)
کاروانسرایی آجری در مجموعه گنجعلیخان در شهر کرمان و در ابتدا، مدرسه بوده و در دوره قاجار تغییر کاربری پیدا کرده است. کاروانسرا در ضلع شرقی مجموعه قرار گرفته و بنایی دو طبقه است که معماری مدور و تزیینات کاشیکاری و مقرنس دارد که به فرمان گنجعلیخان؛ حاکم کرمان ساخته شده و کتیبه سردر کاروانسرا هم به خط رضا عباسی (خطاط دوره صفوی) است.
کاروانسرای چاه کوران - استان کرمان - دوره قاجار (دی 1379 به ثبت ملی رسید)
کاروانسرایی واقع در شهرستان راور و در مسیر جاده خراسان. گفته می‌شود که نام این کاروانسرا از حمله نادرشاه به مردم این منطقه گرفته شده، دارای چهار برج نگهبانی، سکوی دایره‌ای به عنوان بارانداز و حجره‌هایی در اطراف حیاط و متصل به راهروهایی برای نگهداری احشام همراه کاروان‌ها و مسافران.
کاروانسرای جمال‌آباد - آذربایجان شرقی- دوره‌ایلخانی (مهر 1381 به ثبت ملی رسید)
کاروانسرایی واقع در شهرستان میانه که به نام «جمال اوا» هم شناخته می‌شده و در مسیر جاده ابریشم. برای ساخت این کاروانسرای چهار ایوانی از سنگ و آجر استفاده شده است. این کاروانسرا در دوره صفوی مرمت شده، دارای سردر دو طبقه، چهار برج مدور در چهار گوشه کاروانسرا.
کاروانسرای گویچه‌بیل - آذربایجان شرقی - دوره صفوی (آذر 1379 به ثبت ملی رسید)
کاروانسرایی واقع در جاده اهر به تبریز و در گردنه گویچه بیل. این کاروانسرا حیاط مرکزی ندارد و از جمله کاروانسراهای کوهستانی است که معماری آن علاوه بر اینکه متناسب با زمستان‌های سرد منطقه است، از سیاق معماری آذری هم پیروی کرده است.
کاروانسرای خواجه نظر - آذربایجان شرقی - دوره صفوی (اسفند 1381 به ثبت ملی رسید)
کاروانسرایی واقع در شهرستان جلفا و کنار رودخانه ارس که طبق نوشته ژان باپتیست تاورنیه؛ جهانگرد فرانسوی، توسط خواجه نظر، یکی از تجار ارمنی مورد وثوق شاه عباس ساخته شد. این کاروانسرای دارای حیاط مرکزی و سه‌ایوانی است که با سنگ تراش خورده و آجر ساخته شده و طاقی سنگچین از جلوه‌های بصری این بناست.
کاروانسرای خوی- استان آذربایجان غربی - دوره صفوی (سال 1385 به ثبت ملی رسید)
کاروانسرایی که نزدیک رود قطور واقع شده و به نام کاروانسرای شاه‌عباسی قطور نیز مشهور است. یکی از ۴ کاروانسرای سرپوشیده‌ایران و از نوع کوهستانی که با سنگ کوهپایه‌ای ساخته شده و آخرین کاروانسرا در مسیر جاده ابریشم و در ۳۰ کیلومتری مرز ایران و ترکیه و دارای ۴ حجره و استراحتگاه تو در تو با دیوارهای سنگی است.
کاروانسرای خان - استان آذربایجان غربی - دوره صفوی (مهر 1381 به ثبت ملی رسید)
کاروانسرایی واقع در بافت مرکزی شهر خوی و در مجاورت بازار این شهر. ورودی کاروانسرا دو طبقه و بالکن‌دار بوده. دیوار بنا با سنگ سفید ساخته شده که از زیبایی‌های این کاروانسراست. دارای 40 حجره تاجرنشین که هر حجره، پستو و قهوه‌خانه مجزا داشته.
کاروانسرای تی‌تی -استان گیلان- دوره صفوی (آذر ۱۳۷۵ به ثبت ملی رسید)
کاروانسرایی واقع در شهرستان سیاهکل، تی‌تی در زبان گیلکی به معنای شکوفه است و «تی‌تی خانم» از وابستگان یکی از شاهان صفوی بوده. این کاروانسرای دو ایوانی با سنگ رودخانه‌ای و آجر و ساروج ساخته شده، دارای حیاط مرکزی است. به نظر می‌رسد این کاروانسرا با توجه به اقتصاد منطقه و سهولت انتقال ابریشم تولید شده در شمال ایران به سایر نقاط کشور ساخته شده است.
کاروانسرای باغ شیخ - استان مرکزی - دوره زندیه (مهر 1354 به ثبت ملی رسید)
کاروانسرایی در ۸ کیلومتری جاده ساوه، دارای آب‌انبار و حسینیه و چهار برج دیده‌بانی علاوه بر شاه‌نشین و بارانداز. معروف به بزرگ‌ترین کاروانسرای باستانی ایران و به فرمان یکی از خوانین منطقه به نام عبدالغفارخان خلج ساخته شده. دارای چهار ایوان و دو برج دوازده ضلعی و دو برج مدور. مزین به مقرنس‌های گچی و تعبیه فضایی با کاربری بخاری یا پخت غذا در هر حجره.
کاروانسرای ینگه امام - استان البرز - دوره‌ایلخانی (آذر 1377 به ثبت ملی رسید)
کاروانسرایی در شهرستان ساوجبلاغ که از اموال متعلق به سران نظام بوده، دارای ایوانچه‌هایی در فضای بیرونی برای اسکان کاروان‌هایی که در ساعات پایانی شب و بعد از بسته شدن در ورودی کاروانسرا به‌این مکان می‌رسیدند. جهانگردانی که در عصر قاجار به‌ایران می‌آمدند در سفرنامه‌های خود از زیبایی این بنا گفته‌اند و ناصرخسرو هم در ایام سفر خود در این کاروانسرا اقامت کرده است.
کاروانسرای بستک - استان هرمزگان - دوره قاجار (مرداد 1384 به ثبت ملی رسید)
کاروانسرایی واقع در شهر بستک، ساخته شده با گچ و ساروج که برای اسکان مسافران جاده بازرگانی لار احداث شده بود. از بزرگ‌ترین کاروانسراهای استان هرمزگان است. دارای 12 حجره و حیاط مرکزی، 2 اصطبل و در مجاورت قلعه راهداری، حمام، بازار و آب انبار. مسافرانی که از راه دریا و از خلیج‌فارس به‌ایران می‌رسیدند در این کاروانسرا سکونت داشتند.
کاروانسرای مشیرالملک - استان بوشهر - دوره قاجار (سال 1362 به ثبت ملی رسید)
کاروانسرایی ساخته شده با سنگ‌های تراش خورده، واقع در شهر برازجان، دارای 4 برج و سنگر نگهبانی و 68 حجره که به دستور حاج میرزا ابوالحسن خان مشیرالملک که از نیکوکاران شیراز بود احداث شد. معماری بنا به سبک دوره زندیه است. این کاروانسرا در سال‌های بعد تبدیل به زندان شد و برخی چهره‌های سیاسی معاصر دوره محکومیت خود را در این زندان سپری کردند.
کاروانسرای شاهزاده خرانق - استان یزد - دوره قاجار (اسفند 1377 به ثبت ملی رسید)
کاروانسرایی آجری در داخل روستای خرانق که به دستور شاهزاده ولی میرزا؛ فرزند فتحعلی شاه قاجار ساخته شده. دارای هشتی ورودی با 2 ایوان شاه‌نشین در اطراف هشتی. مزین به سفال‌های دایره‌شکل برای نورگیر و روزنه‌های هواکش و کاشیکاری و سنگ‌بری و آجرکاری در طاق‌نماها و ایوان‌ها.
کاروانسرای آجری انجیره
استان یزد - دوره قاجار
کاروانسرایی آجری در بیابان انجیره و در مجاورت راه قدیمی یزد به طبس، دارای 4 برج با تزیینات آجری، قنات، آب‌انبار، دارای 4 ایوان و راهروهای موازی در دو طرف کاروانسرا، با پلان چهار ضلعی منظم.
کاروانسرای سنگی انجیره - استان یزد - دوره‌ایلخانی (مهر 1378 به ثبت ملی رسید)
کاروانسرایی سنگی و در بیابان انجیره و مجاور راه قدیمی یزد، ساغند و طبس. قدیمی‌ترین کاروانسرای ثبتی استان یزد و از سنگ و آجر ساخته شده. دارای حجره‌هایی مجهز به شومینه‌های قدیمی و با پلان هشت ضلعی نامنظم.
کاروانسرای رشتی - استان یزد - دوره قاجار (فروردین 1378 به ثبت ملی رسید)
کاروانسرایی در شهرستان اردکان، گفته می‌شود که بانی و واقف این کاروانسرا، حاج ابوالقاسم رشتی و از تاجران مشهور دوره قاجار بوده. بادگیرها در این کاروانسرا شدت گرمای هوا را کاهش می‌داده و صفه‌های قرینه در هر ضلع بنا محلی برای اسکان و استراحت مسافران بوده است.
رباط زین‌الدین - استان یزد - دوره صفوی (مرداد 1351 به ثبت ملی رسید)
کاروانسرایی آجری در 60 کیلومتری جاده یزد به کرمان که به دستور گنجعلی خان؛ حاکم کرمان و به فرمان شاه عباس ساخته شد. دارای 5 برج نیم دایره و محل استقرار تفنگچیان و نگهبانان و همچنین دو حیاط اصلی روباز و حیاط فرعی سرپوشیده. معماری و نقشه‌این کاروانسرا در نوع خود منحصر به فرد است؛ در حالی که پلان مجموعه، مدور است و کاروانسرا از بیرون به شکل دایره دیده می‌شود اما شکل اصلی بنای داخلی، یک سازه دوازده ضلعی است.
کاروانسرای میبد (شاه عباسی) استان یزد - دوره صفوی (مرداد 1357 به ثبت ملی رسید)
کاروانسرایی آجری واقع در شهر میبد که در دوره قاجار مطابق با معماری همین دوره بازسازی شد. از جمله کامل‌ترین مجموعه‌های راهداری و دارای چاپارخانه، آب‌انبار و یخچال سنتی (یخدان) حوضخانه با آب قنات و 100 حجره و اجاق برای استفاده مسافران.
کاروانسرای افضل - استان خوزستان - دوره قاجار (اسفند 1381 به ثبت ملی رسید)
کاروانسرایی که پیش از تغییر کاربری، محل توزیع غله و بارانداز کالا بوده. با تزیینات آجری و ستون‌های سنگی در ایوان‌های چهار سمت حیاط. واقع در مجموعه‌ای به همین نام و در شهر شوشتر که توسط خاندان افضل؛ از تاجران قدیمی‌شهر ساخته شد.
کاروانسرای چمشک
استان لرستان - دوره صفوی
کاروانسرایی سنگی در شهرستان پلدختر که در جاده اتصال لرستان به خوزستان. تنها کاروانسرای دارای سه حیاط و از کاروانسراهای کوهستانی محسوب می‌شود. دارای کنگره‌های نیم‌دایره تزیینی و 19 حجره و فضای مجزا برای نگهداری احشام همراه کاروان‌ها بوده.
کاروانسرای فرسفج - استان همدان - دوره صفوی (اسفند 1376 به ثبت ملی رسید)
کاروانسرایی واقع در شهرستان تویسرکان که در مسیر منتهی به کربلا و برای اسکان مسافران راهی عتبات عالیات ساخته شد. با معماری اسلامی و دارای برج‌های نگهبانی در چهارگوشه بنا. چهار ایوانی و معروف به کاروانسرای شاه عباسی.
کاروانسرای تاج‌آباد - استان همدان - دوره صفوی (اردیبهشت 1376 به ثبت ملی رسید)
کاروانسرایی واقع در روستای رسول‌آباد که توسط دختر فتحعلی شاه قاجار ساخته شد. برخلاف اکثر کاروانسراهای ایران، دارای پلان مدور و مزین به طاق‌نمای مدرن است. رباط تاج آباد 26 حجره و کف سنگفرش و 2 چاه آب داخل بنا داشته و با آجر قرمز و ساروج ساخته شده است.
کاروانسرای سعدالسلطنه - استان قزوین - دوره قاجار (مرداد 1316 به ثبت ملی رسید)
کاروانسرایی در شهر قزوین که به دستور سعدالسلطنه؛ حاکم وقت قزوین ساخته شد. گنبد بزرگ کاشیکاری شده در این کاروانسرا از شکوه معماری آن است. «سعدالسلطنه» بزرگ‌ترین کاروانسرای سرپوشیده داخل شهر محسوب می‌شود.
رباط قِلّی - استان خراسان شمالی - دوره تیموری (آذر 1375 به ثبت ملی رسید)
کاروانسرایی سنگی در شهرستان جاجرم و مشهور به رباط گازان، واقع در مسیر تاریخی جاده ابریشم و محل اسکان زائران بارگاه امام رضا(ع). گفته می‌شود ناصرالدین شاه در دومین سفر خود به شهر مشهد، در این کاروانسرا اقامت داشته و این کاروانسرا به فرمان امیر علیشیر نوایی؛ وزیر دوره تیموریان ساخته شده. ترکیب سنگ‌های رنگی در نمای بنا از ویژگی‌های منحصر به فرد این رباط است.
اعتماد
ساعت 24 از انتشار نظرات حاوی توهین و افترا و نوشته شده با حروف لاتین (فینگیلیش) معذور است.