سناریوی پارک گزی تکرار می‌شود؟

فقر و اعتراض، پاشنه‌آشیل اردوغان

ساعت 24-اعتراض دانشجویان در استانبول علیه انتصاب یکی از اعضای حزب حاکم عدالت و توسعه ازسوی رئیس‌جمهوری ترکیه به‌عنوان رئیس دانشگاه معتبر دولتی «بوغازچی» پنجمین هفته خود را هم سپری کرد، اما نشانی از عقب‌نشینی در رجب طیب اردوغان دیده نمی‌شود.

این اعتراض‌ها ابتدا در محوطه دانشگاه آغاز شد و دانشجویان معترض خواستار استعفای رئیس منصوب‌شده از طرف اردوغان و تعیین رئیس دانشگاه بدون مداخله دولت شدند. با گذشت چند روز دانشجویان اعتراض خود را به بیرون از محوطه دانشگاه کشاندند که همچنان ادامه دارد؛ اما خلاف آنچه تصور می‌شد، اردوغان نه‌تنها خشمگین نیست، بلکه از چنین اعتراضاتی استقبال می‌کند. خروج معترضان از دانشگاه و شهر استانبول از یک‌سو باعث برخورد نیروهای امنیتی شد و از طرف دیگر موضوعات مهمی ازجمله بی‌کاری و نارضایتی جوانان از حکومت هم به شعارهای معترضان افزوده شد. سرکوب معترضان همچنان ادامه دارد و هفته گذشته ده‌ها نفر ازسوی نیروهای امنیتی ترکیه دستگیر شدند. با اینکه در دوران حضور اردوغان در رأس قدرت در ترکیه بارها اعتراض‌هایی علیه او صورت گرفته، اما آنچه مخالفت اخیر را متفاوت می‌کند، سن اکثریت معترضان است. اکثریت معترضان پنج هفته اخیر را نسل جوان ترکیه تشکیل می‌دهند که به غیر از اردوغان فرد دیگری را در رأس امور کشورشان ندیده‌اند و نمی‌خواهند او دیگر در قدرت بماند؛ اما چرا ممکن است این اعتراض‌ها اردوغان را خشنود کند؟ اعتراض‌های اخیر توجه‌ها را از فوری‌ترین و مهم‌ترین چالش‌های امروز ترکیه دور می‌کند: چالش بزرگ اقتصادی که باعث شده روزبه‌روز بر تعداد طبقه فقیر ترکیه افزوده شود. دولت ترکیه به‌تازگی با ایجاد کارزاری جدید برای کمک مالی به شهروندان ترک به‌نوعی وجود این چالش اقتصادی را تأیید کرده است. هفته گذشته یک برنامه در شبکه تلویزیونی دولتی «تی‌آرتی» به مردم توصیه کرد که غذای خود را هدر ندهند و در کنارش توضیح می‌داد که تخم‌مرغ‌هایی که تاریخ مصرف آنها گذشته، هم قابل خوردن هستند. یک روز قبل از این برنامه، صفحه نخست روزنامه Takvim، نزدیک به حزب حاکم عدالت و توسعه، نمایشی نگران‌کننده درباره اراده قوی برای پس‌اندازکردن پول به جای خریدکردن به راه انداخت: «با شکم پر خرید کنید»، «از بوکردن محصولات غذایی که بوی وسوسه‌کننده‌ای دارند، خودداری کنید»، «به محصولات غذایی دست نزنید»، «احساس مالکیت شما را وادار به خرید غیرضروری می‌کند».
«جان اوکار»، تحلیلگر اقتصادی ترک، در توییتر خود نوشت: «حکومت اردوغان از حل بحران اقتصادی عاجز است و انتظار دارد که مردم ترکیه به زندگی در فقر شدید عادت کنند و توصیه‌های این روزنامه دولتی هم راهنمای بقای مردم فقیر ترکیه است».
حزب عدالت و توسعه در تاریخ 20‌ساله خود در هیچ انتخابات سراسری شکست نخورده است. گرچه انتخابات سراسری بعدی بیش از دو سال دیگر برگزار می‌شود؛ اما در صورت ادامه وضعیت اقتصادی فعلی، اولین و سرنوشت‌سازترین شکست حزب حاکم عدالت و توسعه رقم خواهد خورد.
دو نظرسنجی اخیر نشان می‌دهد حمایت از ائتلاف انتخاباتی حزب حاکم درمقایسه‌با ائتلاف مخالفان، به میزان درخورتوجهی کاهش یافته است. این نظرسنجی‌ها می‌تواند نشان دهد که چرا اردوغان نه‌تنها از اعتراض‌های اخیر خشمگین نیست؛ بلکه خواستار ادامه آن به‌صورت کنترل‌شده است. این اعتراض‌ها فرصت مناسبی را برای انجام کاری فراهم می‌کند که اردوغان به بهترین وجه انجام می‌دهد: تفرقه بینداز و حکومت کن. در واقع اردوغان و متحدانش مدت‌هاست که شروع به قطب‌بندی کشور کرده‌اند و بر رأی ملی‌گرایان و محافظه‌کاران مذهبی حساب باز کرده‌اند.
تفرقه بینداز و حکومت کن
«دولت باغچه‌لی»، رهبر حزب راست‌گرای افراطی جنبش ملی و شریک پارلمانی حزب عدالت و توسعه، به‌تازگی توییتی با عبارت «معترضان مارهایی هستند که باید سر آنها را خرد کرد» منتشر کرد؛ اما ساعاتی بعد این توییت جنجالی پاک شد؛ ولی کمی بعد «علاءالدین جاکیجی» یک قاتل محکوم‌شده و دوست نزدیک «باغچه‌لی» با هدف ایجاد ترس و وحشت در میان معترضان و کمک به تداوم حمایت ملی‌گرایان، از رئیس دانشگاهی که ازسوی اردوغان منصوب شده، خواست تا از مقام خود کناره‌گیری نکند.
همچنین اسلام‌گرایان محافظه‌کار ترکیه که اغلب در مخالفت با «ارزش‌های غربی» در کنار اردوغان قرار می‌گیرند، هم خواستار مقاومت رئیس‌جمهوری اقتدارگرای ترکیه در برابر خواسته‌های دانشجویان معترض شده‌اند. «سلیمان سویلو»، وزیر کشور اردوغان، هم پس از مشاهده یکی از نمادهای دگرباشان جنسی در میان معترضان بارها این ادعا را تکرار کرد که «دگرباشان منحرف» مسئول آشوب‌ها و ناآرامی‌های اخیر هستند. اردوغان هم که معترضان را «تروریست» خوانده بود، هشدار داد که «ما این افراد را به‌عنوان جوانان ترکیه به رسمیت نمی‌شناسیم».
چنین برخورد و ادبیاتی در میان پوپولیست‌ها مشترک است. هوگو چاوز، رئیس‌جمهوری چپ‌گرای پیشین ونزوئلا، اغلب مخالفان خود را با عناوینی مانند همجنس‌گرا، صهیونیست، وابسته به نظام بورژوازی یا پادوی آمریکا مورد تمسخر و تحقیر قرار می‌داد. هدف چنین اظهاراتی هم کاملا مشخص است: رودررو قراردادن گروهی به‌ظاهر «با فضیلت» و «همگن» به‌عنوان «مردم» با «دیگران» که عامل همه مشکلات و بحران‌ها هستند. اردوغان هنوز هم وقتی از اعتراض‌های پارک گزی در میانه سال 2013 صحبت می‌کند، از جورج سوروس، سرمایه‌دار یهودی- آمریکایی، به‌عنوان عامل پشت‌پرده این اعتراض‌ها نام می‌برد. او به‌تازگی دوباره این اظهارات را تکرار کرد و گفت که «عایشه بوگرا» همسر «عثمان کاوالا» که بنیان‌گذار بخش ترکی بنیاد جورج سوروس بوده، «در میان محرکان آشوب‌های اخیر» بود. خانم بوگرا استاد همان دانشگاهی است که اردوغان رئیسش را شخصا منصوب کرد. اردوغان برای بهره‌برداری از اعتراضات به سود خود و حامیانش، حتی فراتر از این هم رفته است. هفته گذشته، او با صدور یک فرمان و با هدف افزایش تعداد افراد وفادار به حکومت در دانشگاه، دو دپارتمان حقوق و ارتباطات در دانشگاه بوغازچی ایجاد کرد. «دیوید لپسکا»، تحلیلگر تحولات ترکیه و مدیترانه شرقی در نشنال می‌نویسد: «باید به این امر توجه کرد که ادامه اعتراض‌ها می‌تواند باعث عقب‌نشینی اقتدارگرایان و سرکشی حکومت ترکیه شود. نمونه چنین اعتراضاتی را از لبنان تا میانمار شاهد بودیم. در قرن بیست‌ویکم، اعتراض‌های خیابانی مردم بسیاری از رهبران اقتدارگرا را سرنگون کرده و دولت‌های زیادی را در مسیر انجام اصلاحات قرار داده است؛ اما آنچه را این روزها در ترکیه جریان دارد، در گذشته هم شاهد بودیم که پایان خوشی ندارد. در کنار نمایش اتحاد و همراهی منتقدان اردوغان، نتیجه اصلی اعتراض‌های پارک گزی این بود که به پارلمان ترکیه اجازه داد تا در سال 2015 قانونی امنیتی را تصویب کند تا براساس‌آن قدرت و اختیارات پلیس برای سرکوب خشن و بی‌رحمانه اعتراض‌ها افزایش یابد. دراین‌میان برخی استدلال می‌کنند که اعتراض‌های پارک گزی به مخالفان انگیزه داد تا صدای خود را بلند کنند و در اولین انتخابات پس از حوادث پارک گزی نتایج واکنش حکومت اردوغان به معترضان نمایان‌تر شد. با اینکه اعتراض‌های اخیر به گستردگی اعتراض‌های سال 2013 نیست؛ اما تفاوت آشکار این است که امروز اکثریت مردم ترکیه با معترضان هم‌نظر هستند. براساس یک نظرسنجی در داخل ترکیه، حدود 75 درصد مردم این کشور خواهان استقلال دانشگاه از سیاست هستند».
لپسکا درباره چشم‌انداز این اعتراض‌ها می‌گوید: «مقام‌های امنیتی ترکیه احتمالا تا یک یا دو هفته دیگر همین میزان از سرکوب را ادامه خواهند داد و سپس مانند آنچه در پارک گزی انجام شد، بساط اعتراض‌ها را جمع خواهند کرد. تا آن زمان هم توجه رسانه‌ها و مخالفان به این اعتراض‌ها جلب خواهد شد و وضعیت وخیم اقتصادی چندان زیر ذره‌بین قرار نمی‌گیرد و این فرصتی برای اردوغان و متحدانش است تا با کسب برخی برتری‌های سیاسی موقعیت خود را موقتا و تا زمان انتخابات سراسری 2023 بهبود ببخشند».