ایران و عربستان سعودی نخستین گام را برداشتند

فرصت برابر برد - برد

ساعت 24- «هیات‌های نمایندگی از ایران و عربستان سعودی در 20 فروردین ماه 1400 در پایتخت عراق؛ بغداد با هم دیدار کردند.» خبری که در 48 ساعت گذشته یا از سوی منابع آگاه ایرانی و عربستانی تکذیب شده یا سخنگوی وزارت خارجه ایران ترجیح داده درباره آن سکوت کند.

با این همه پیگیری‌های «اعتماد» از 3 منبع متفاوت صحت این خبر و برگزاری جلسه میان هیات‌های اطلاعاتی و امنیتی ایران با همتاهای سعودی را تایید می‌کند. با گذشت زمان، جزییات بیشتری از دیدار هیات‌های ایرانی و سعودی منتشر می‌شود که البته هیچ‌کدام از مقام‌های دو کشور حاضر نیستند صحت این جزییات را تایید کنند.

فایننشال تایمز چه نوشت؟
براساس گزارش اختصاصی رسانه انگلیسی فایننشال تایمز، مصطفی الکاظمی، نخست‌وزیر عراق نقش اصلی را در طراحی و اجرای مذاکرات مستقیم میان تهران و ریاض برعهده داشته است، مذاکراتی که پس از 5 سال وقفه در رابطه دو کشور در روز 20 فروردین ماه برگزار شده و گفته می‌شود که مثبت هم بوده است. در حالی که مقام‌های سعودی برگزاری چنین جلسه‌ای را تکذیب می‌کنند اما فایننشال تایمز ادعا می‌کند که «خالد بن علی الحمیدان» رییس سازمان اطلاعات این کشور ریاست هیات مذاکره‌کننده عربستان را برعهده داشته و البته مشخص نیست که از ایران چه کسی مقابل الحمیدان نشسته است.
در حالی از مصطفی کاظمی به عنوان مرد پشت پرده این مذاکرات یاد می‌شود که کاظمی در جریان سفر به تهران و ریاض آشکارا از تمایل بغداد برای این میانجی‌گری سخن گفته بود و حالا به نظر می‌رسد که در این مسیر موفق هم عمل کرده است. نام مصطفی کاظمی که از مرداد ماه 1399 به عنوان نخست‌وزیر عراق کار خود را آغاز کرده بیشتر با مسائل امنیتی گره خورده و شاید این سابقه در موفقیت او برای ترتیب دادن مذاکرات امنیتی میان ایران و عربستان سعودی پیش از مذاکرات سیاسی بی‌تاثیر نبوده باشد.
کاظمی که در کارنامه سیاسی خود ریاست سرویس اطلاعاتی عراق را هم دارد از نخستین روزهای حضور در قدرت با علم به هزینه‌های تحمیل شده بر عراق به دلیل تبدیل شدن به مرکزی برای تسویه حساب‌های بازیگران رقیب منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای، اعلام کرد که مشتاق است عراق را به پل ارتباطی میان قدرت‌های متضاد در منطقه تبدیل کند. در حالی که کاظمی رابطه حسنه‌ای با ایران دارد به نظر می‌رسد که توانسته اعتماد عربستان سعودی را هم جلب کند و همین مساله منجر به میزبانی عراق از مذاکرات ایرانی- عربستانی شده است.

دیدار امنیتی‌ها در منطقه سبز بغداد
روز گذشته روزنامه العربی الجدید نیز به نقل از «یک مقام مسوول عالیرتبه عراقی خبر فایننشال تایمز را تایید و اضافه کرد: این دیدار در داخل منطقه الخضرا بغداد و در سطح مسوولان امنیتی دو کشور و تحت نظارت «قاسم الاعرجی» مشاور امنیت ملی کشور عراق و زیرنظر مستقیم الکاظمی برگزار شد. به گزارش «اعتماد» در حالی که برخی از منابع پرونده یمن را محور دیدار مقام‌های ایرانی و سعودی دانستند، منبع عراقی می‌گوید که این دیدار بیشتر برای ارزیابی طرفین از مواضع و رویکردهای یکدیگر صورت گرفت و طی آن بررسی پرونده‌ای خاص صورت نگرفت. روز گذشته خبرگزاری رویترز نیز به نقل از یک دیپلمات غربی مدعی شد که امریکا و انگلیس از مذاکرات ایران و عربستان سعودی در بغداد مطلع بوده‌اند. این گزارش همچنین به نقل از این منبع غربی ادعا کرده که محور مذاکرات تهران و ریاض دو پرونده یمن و لبنان بوده است.

چرا حالا ؟
بیشترین پرسشی که پس از انتشار خبر دیدار هیات‌های ایرانی و عربستانی در بغداد پرسیده می‌شود این است که چرا حالا؟ یافتن پاسخ به این پرسش با نگاهی دقیق به مجموعه تحولات چندان هم سخت نخواهد بود. اصلی‌ترین تحول صبح روز 21 ژانویه 2021 رخ داد: زمانی که جو بایدن، پیروز انتخابات 2020 با استقرار در کاخ سفید رسما عنوان چهل‌وششمین رییس‌جمهور ایالات متحده را به خود اختصاص داد و جهان باور کرد که ریاست‌جمهوری دونالد ترامپ تمام شد.
4 سال حضور ترامپ در قدرت شاید برای بسیاری از متحدان ایالات متحده یک کابوس باور نکردنی بود اما ریاض بیشترین بهره‌برداری را از این فرصت کرد. محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان سعودی با خریدهای تسلیحاتی کلان چک سفید امضایی از ترامپ دریافت کرد. چکی که در پرونده‌های متفاوت از تداوم جنگ در یمن تا قتل جمال خاشقجی، روزنامه‌نگار تا تشدید تنش با تهران در منطقه خلیج‌فارس خرج شد.
جو بایدن از همان رقابت‌های انتخاباتی از تغییر قطعی مواضع واشنگتن در قبال ریاض در صورت پیروزی خبر داد. بایدن مخالف تداوم جنگ یمن و موافق مشخص شدن دست‌های پشت پرده مثله کردن جمال خاشقجی در کنسولگری عربستان در استانبول بود. البته تنها این دو سیاست مستقیم در رابطه با واشنگتن با سعودی نبود که زنگ‌های خطر را در پایتخت عربستان به صدا درآورد بلکه جو بایدن به صراحت اعلام کرده بود که خواهان بازگشت به توافق هسته‌ای با ایران است. توافقی که متحدان عربی و عبری ایالات متحده در منطقه توانسته بودند ترامپ را تشویق به عقب‌نشینی از آن کنند.
بازگشت ایالات متحده به برجام صرفا به معنای محدود شدن برنامه هسته‌ای ایران یا نظارت فراپادمانی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بر برنامه ایران نیست بلکه به معنای عادی شدن رابطه تجاری، مالی و بانکی ایران با جامعه جهانی و پایان سیاست فشار حداکثری ایالات متحده علیه ایران نیز هست. بازگشت ایالات متحده به برجام به معنای قرار گرفتن دوباره تهران و واشنگتن در مسیر کاهش تنش است و این در حالی است که عربستان سعودی درست مانند رژیم اسراییل از تنش میان ایران و ایالات متحده تغذیه می‌کند.
جو بایدن اندکی پس از حضور در کاخ سفید دستور بازنگری در سیاست حمایتی ایالات متحده از ائتلاف سعودی در جنگ یمن را صادر کرد و در حالی که هنوز سعودی از شوک این تصمیم خارج نشده بود، اسناد طبقه‌بندی شده درباره قتل جمال خاشقجی منتشر شد. اسنادی که نشان می‌داد محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان دستور این قتل را صادر کرده است. البته که دولت بایدن مراعات متحد قدیمی خود را کرده و از متهم شناختن مستقیم ولیعهد پرهیز کرد.
از سوی دیگر دولت بایدن صراحتا اعلام کرد که چین را اصلی‌ترین تهدید برای ایالات متحده می‌داند و برای کاستن از تبعات این تهدید باید از هزینه‌ها در غرب آسیا کاست و منابع مالی را متوجه مهار و مقابله با قدرت روزافزون چین کرد. اصرار بایدن برای مشخص شدن وضعیت نیروهای ایالات متحده در افغانستان و چراغ سبز نشان دادن به واگذاری بخشی از مذاکرات صلح در افغانستان به سازمان ملل متحد و اظهارات آنتونی بلینکن، وزیر خارجه ایالات متحده مبنی بر استقبال از حضور ایران در این مذاکرات نیز به عربستان نشان داد که بایدن در کاستن از دل‌مشغولی‌های ایالات متحده در غرب آسیا جدی است و عربستان نیز تافته جدا بافته‌ای برای او نیست.
عربستان سعودی در حالی زنجیره تحولات جدید را تماشا کرد که در چند ماه اخیر بر میزان حملات حوثی‌های یمن به مراکز حساسی چون پالایشگاه‌های نفتی و فرودگاه‌های عربستان هم افزوده شد. قطع حمایت‌های ایالات متحده از عربستان در جنگ یمن به علاوه فاصله گرفتن امارات متحده عربی از عربستان در این پرونده و بالا رفتن هزینه‌های امنیتی تداوم این جنگ عملا ریاض را متوجه یک واقعیت تلخ کرد: یمن در حال تبدیل شدن به باتلاقی برای عربستان است و ریاض باید هر چه سریع‌تر از عهده مدیریت خروج نسبتا آبرومندانه از این باتلاق برآید.
به گزارش «اعتماد» آغاز گفت‌وگو میان عربستان و ایران به نظر بسیاری از کارشناسان نشان می‌دهد که انتخاب جو بایدن در حال ایجاد تغییر در معادله‌های منطقه‌ای است. پیش از این نیز در ماه ژانویه در حالی که تنها چند روز از آغاز به کار دولت جدید در ایالات متحده می‌گذشت، ریاض به بیش از 3 سال حصر قطر پایان داد. یکی از اصلی‌ترین دلایل تنش میان عربستان و قطر، خشم ریاض از نزدیکی رابطه تهران و دوحه بود. بسیاری از ناظران این تحولات اعتقاد دارند که محمد بن سلمان برای دلبری دیپلماتیک از جو بایدن از تداوم تنش با قطر صرف‌نظر کرد. پس از خانه‌تکانی در سیاست عربستان نسبت به قطر اکنون نوبت به برداشتن گام‌هایی در رابطه با ایران رسیده است. عربستان سعودی از نخستین روزهای حضور بایدن در کاخ سفید تلاش کرد، شانس خود را برای به تعویق انداختن احیای برجام امتحان کند. مقام‌های متفاوت سعودی در سه ماه و نیم گذشته مواضع متفاوتی در قبال احیای برجام داشتند. گاه خواهان حضور کشورهای منطقه در مذاکرات هسته‌ای جدید با ایران شدند و گاه تاکید داشتند که هر گونه مذاکره جدید با ایران باید مسائل منطقه‌ای و برد موشک‌های ایران را هم شامل شود. درنهایت رایزنی‌ها در وین برای احیای توافق هسته‌ای از قریب به دو هفته پیش آغاز شد و در حالی که رابرت مالی، نماینده ایالات متحده در این رایزنی‌ها نیز در وین حضور دارد هیچ‌کدام از مطالبه‌های سعودی مورد توجه قرار نگرفت. با این وجود مقام‌های سعودی از تلاش برای به تعویق انداختن احیای توافق دست نکشیده‌اند و گزارش‌های رسیده از وین تا واشنگتن از تلاش‌های پشت پرده آنها حکایت دارد اما انتشار خبر دیدار هیات‌های امنیتی عربستان با ایران نشان می‌دهد که ریاض در حال تلاش برای تطبیق خود با واقعیت احیای برجام و تبعات آن است. به نظر می‌رسد که عربستان تلاش دارد شانس خود برای پایان دادن به جنگ یمن در نتیجه گفت‌وگو با مقام‌های ایرانی را امتحان کند. پس از روی کار آمدن دولت بایدن، رایزنی‌ها با ایران به منظور کمک به پایان یافتن جنگ یمن سرعت گرفت و اکنون به نظر می‌رسد که سعودی مذاکره مستقیم با ایران در این فقره را خالی از لطف نمی‌داند.

برد - برد برای ایران و عربستان
تایمز اسراییل در این باره می‌نویسد: در حالی که تلاش‌های بین‌المللی برای پایان دادن به جنگ یمن سرعت گرفته، خبر دیدار هیات‌های ایران و عربستان در بغداد قابل توجه است. عربستان سعودی و دولت ایالات متحده اخیرا طرح‌های جداگانه‌ای برای برقراری آتش‌بس در یمن داده‌اند اما حوثی‌ها تاکنون هیچ‌کدام از این طرح‌ها را قابل قبول ندانسته‌اند. از زمانی که جو بایدن کار خود را در کاخ سفید آغاز کرده، تغییراتی در رویکرد واشنگتن نسبت به پرونده یمن آغاز شده از جمله آنکه او تصمیم ترامپ مبنی بر قرار دادن نام حوثی‌ها در لیست نهادهای تروریستی خارجی را ملغی کرده است. همزمان کمک‌های ایالات متحده به مناطق تحت اختیار حوثی‌ها هم ارسال شده است.
ولی نصر، تحلیلگر ارشد مسائل ایران در توییترش درباره دیدار هیات‌های ایرانی و عربستانی نوشت: شاید احیای کامل رابطه میان ایران و عربستان در دسترس نباشد اما گفت‌وگو با ایران حداقل هزینه‌ای است که عربستان باید برای پایان دادن به جنگ یمن پرداخت کند. همزمان ایران نیز می‌تواند از کارت گفت‌وگو با همسایه برای پایان دادن به جنگ یمن در مذاکرات هسته‌ای استفاده کند.
تریتا پارسی، کارشناس ارشد سیاست خارجی در توییترش در این باره نوشت: دخالت نظامی ایالات متحده در غرب آسیا شرکای این کشور را به انجام اقدام‌های ثبات‌زدا و تنش‌آفرین تشویق کرده است. هر زمان که واشنگتن قصد کاهش این مداخله نظامی را داشته ما شاهد رفتارهای بهتری در منطقه از سوی بازیگران منطقه‌ای بوده‌ایم. تا زمانی که عربستان سعودی بتواند روی کمک ایالات متحده برای برپا کردن جنگ با ایران حساب باز کند از توسل به دیپلماسی با همسایگانش باز خواهد زد. عربستان تنها زمانی به دیپلماسی منطقه‌ای روی می‌آورد که بداند ایالات متحده دیگر چک سفید امضا برای او نخواهد کشید. همگی به یاد داریم که(شهید) قاسم سلیمانی حامل پیامی برای عربستان سعودی بود که توسط ایالات متحده‌ای‌ها ترور شد و با این ترور احتمال گفت‌وگو میان ایران و عربستان هم از بین رفت. در حال حاضر انتشار خبر دیدار هیات‌های ایرانی و عربستانی نشان می‌دهد که انتخاب جو بایدن در حال تاثیرگذاری بر تغییر معادله‌ها در منطقه است. با توجه به آنکه حملات حوثی‌ها به عربستان و همزمان گفت‌وگوها برای احیای برجام در وین سرعت گرفته، می‌توانیم انتظار داشته باشیم که گفت‌وگوهای ایران و عربستان هم با سرعت بیشتری دنبال شوند.
به گزارش «اعتماد» هر چند که آغاز گفت‌وگوهای امنیتی میان ایران و عربستان سعودی را می‌توان نشانه خارج شدن رابطه دوجانبه از بن‌بست کامل در 5 سال گذشته دانست اما هنوز برای تعبیر این دیدار به احیای کامل رابطه بسیار زود است. محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان سعودی به نسلی از رهبران با تجربه این خاندان که گفت‌وگو با ایران را به‌رغم هر گونه رقابت منطقه‌ای مفیدتر از قطع رابطه می‌دانستند، تعلق ندارد و رفتارهای او در چند سال اخیر به وضوح در بالا رفتن دیوار بی‌اعتمادی میان ایران و عربستان نقش پررنگی ایفا کرده است. با این وجود مقام‌های متفاوت ایرانی از رییس‌جمهور تا وزیر خارجه بارها و بارها اعلام کردند که برای هر گونه گفت‌وگو با مقام‌های سعودی آماده هستند و روز گذشته نیز سعید خطیب‌زاده، سخنگوی وزارت خارجه با بیان اینکه از گفت‌وگو با ریاض استقبال می‌کنیم بر موضع قبلی تهران صحه گذاشت.
فارغ از آنکه شرایط میدانی، عربستان را به سمت پذیرش گفت‌وگو با ایران سوق داده تهران می‌تواند از پنجره‌ای که مصطفی کاظمی، نخست‌وزیر عراق باز کرده در راستای تامین به برقراری ثبات و امنیت در منطقه استفاده کند. سیاستی که در شرایط احیای برجام و رفع تحریم‌های ایالات متحده می‌تواند دست تهران در سرعت بخشیدن به ترمیم اقتصاد آسیب دیده و جلب سرمایه‌گذاری خارجی ایمن را بازتر کند. مجموعه تحولات ایران و عربستان را در موقعیتی قرار داده که می‌توانند با پیشبرد گفت‌وگوها در چند مرحله 1- مدیریت تنش 2- کاهش تنش 3- تکیه بر منافع مشترک برای حل اختلاف‌ها و 4- آغاز گفت‌وگوهای سیاسی دو جانبه راهبرد برد- برد را جایگزین باخت- باخت کنند.
جواد ظریف، وزیر خارجه ایران بارها اعلام کرده که از هر گونه بی‌ثباتی و ناامنی در غرب آسیا تمام بازیگران منطقه‌ای متضرر خواهند شد و شاید در واپسین ماه‌های حضور او در وزارت خارجه فرصتی برای جبران فرصت‌های از دست رفته در 8 سال گذشته فرا رسیده است.