پرداخت غرامت هواپیمای اوکراین توسط قطر؛ از شایعه تا واقعیت

ساعت 24-5روز پس از حادثه سقوط هواپیمای خطوط هوایی اوکراین در تهران، امیر قطر به ایران سفر کرد. سفری غیر منتظره که پس از حضور او در مراسم ترحیم سلطان قابوس در عمان و بدون برنامه‌ریزی قبلی صورت گرفت. اگرچه این سفر با توجه به وضعیت کنونی ایران و منطقه از منظر سیاسی اهمیت بسیاری داشته و می‌تواند حاوی نکات بسیاری باشد، اما به نقل از برخی منابع خبری خارجی، حمایت مالی قطر از ایران برای پرداخت پول غرامت ناشی از سقوط هواپیما عمده دلیل انجام گرفتن این سفر عنوان شده است.

پس از این سفر و دیدار امیر قطر با مقام معظم رهبری و ریاست‌جمهوری نشریه میدل ایست به‌عنوان اولین منبع خبری، در گزارشی از پیشنهاد دوحه به تهران برای پرداخت غرامت هواپیمای اوکراینی به تهران خبرداد و ضمن اشاره به موضوع پذیرش ایران در شلیک اشتباه موشک گفت: «امیر قطر قصد دارد تمام غرامت مربوط به هواپیما و 176 سرنشین آن را به ایران پرداخت کند». این نشریه مبلغ مالی مورد نظر از سوی دولت قطر برای پرداخت به ایران را 3 میلیارد دلار عنوان کرده و می‌گوید: «تصمیم امیر قطر، ناشی از قدردانی از موضع‌گیری ایران در رابطه با تحریم‌های اعمال شده از سوی برخی کشورهای عربی مانند عربستان سعودی و امارات علیه دوحه در سال 2017 است».

اولین سفر رسمی

تلاقی زمانی این سفر با اعلام برآورد نهایی میزان خسارتی که دولت ایران باید در جریان حادثه سقوط هواپیما به ازای هواپیمای ساقط شده و برای خانواده‌های آسیب دیده پرداخت کند، این استدلال را قوت بخشید، ضمن اینکه از ابتدای سال 2013 که شیخ تمیم به مقام پادشاهی کشور قطر منصوب شد، این اولین سفر رسمی وی به ایران بود که در اوج تنش‌های سیاسی بین ایران و آمریکا صورت گرفت. هر چند، خبرگزاری‌های دیگری، در کنار این استدلال، حضور امیر قطر در ایران را امری در راستای میانجیگری در روابط بین ایران و کشورهای منطقه ارزیابی کردند. شیخ تمیم در این سفر، ضمن اشاره به بحران سیاسی قطر، در دیدار با رئیس‌جمهور ایران و در بخشی از سخنانش این‌طور گفت: «کمک‌های ایران را در زمانی که ما تحت محاصره قرار گرفتیم، نمی‌توان فراموش کرد. ایران مواضع بسیار خوبی نسبت به ما گرفت و به ما و ملت قطر کمک کرد و حتی در کنار تمامی تسهیلات، آسمان کشورشان را نیز در اختیار ما گذاشتند و من از شخص رئیس‌جمهور و جمهوری اسلامی ایران تشکر می‌کنم.» بحران سیاسی قطر در سال 2017 با قطع روابط دیپلماتیک 4 کشور عربی مصر، امارات، بحرین و عربستان سعودی با این کشور به وقوع پیوست. در این زمان، ایران، در مقابل کشورهای مخالف، بالاترین حمایت خود را از قطر به عمل آورد. گفته می‌شود که مواضع علنی امیر قطر در خطاب قرار دادن ایران به‌عنوان قدرتی بزرگ و ضامن ثبات در منطقه، پس از حضور دونالد ترامپ در ریاض و حمایت از ایران و حماس، دلیل اصلی قطع رابطه کشورهای عربی با قطر بود. از همان زمان بودکه ایران برای تامین مایحتاج اولیه و مواد غذایی و همچنین گشایش خط هوایی و مسائل سیاسی به کمک قطر شتافت و همین حمایت‌ها موجب شد جمهوری اسلامی ایران در منطقه مورد توجه ویژه مقامات دوحه قرار بگیرد.

تکذیب حمایت مالی

با همه این مسائل، روز گذشته، ادعاهای مطرح شده در باب حمایت مالی قطر از ایران در پرداخت غرامت سقوط هواپیما، از سوی سخنگوی دولت تکذیب شد. علی ربیعی در سخنانی، مبنای این ادعاها را غیر عقلایی و غیرواقعی دانسته و بیان کرد: «اساسا قرار نیست، قطر غرامتی به ایران پرداخت کند و در عرف بین‌المللی نیز چنین موضوعی، وجود ندارد. قطر تنها قصد دارد روابطش با ایران را پرقدرت سازد». یک کارشناس حوزه حقوق بین‌الملل که خواست نامش فاش نشود با «آرمان ملی» گفت‌وگو کرده، در این باره می‌گوید: «این که کشوری بخواهد در شرایط سخت به کشور دیگری کمک کند، امری بدیهی است، اما اظهارات صورت گرفته در این باره این تلقی را در ذهن ایجاد می‌کند که ایران در وضعیت بسیار بد ارزی قرار داشته و در برابر ادعاهایی که از سوی کشورهای درگیر در این حادثه مانند اوکراین و کانادا جهت پرداخت غرامت به افراد و هواپیمای ساقط شده صورت گرفته، توانایی مالی چندانی ندارد. در شرایط کنونی، اینکه کشوری بخواهد به ایران در زمینه تامین نیاز مالی کمک نماید در عرف بین‌المللی موضوعیت دارد، اما اینکه آن کشور بخواهد هدف از حمایت مالی‌اش را علنا پرداخت غرامت درنظر گرفته شده معرفی کند، از منظر حقوقی چندان صحیح به نظر نمی‌رسد، ضمن اینکه بدون شک، این حمایت مالی در مقابل توقعاتی را نیز ایجاد می‌کند». به گفته این کارشناس مسائل حقوق بین‌الملل، بحث کمک کشورهای قدرتمند به کشورهای ضعیف و نیازمند امری متعارف است. همانند اقدامی که ژاپن در قالب نهادهایی همچون جایکا (آژانس همکاری‌های بین‌المللی ژاپن) با کشورهای مختلف در قالب تعریف پروژه‌های آموزشی، ارتباطاتی را ایجاد و همکاری‌هایی را تعریف می‌کند و مابه‌ازای آن همکاری صورت گرفته، به کشور نیازمند کمک‌های مالی می‌کند. با این حال، برای همه این امر آشکار است که کمک مالی قطر به‌عنوان کشوری بسیار کوچک‌تر و کم‌قدرت‌تر به ایران، به‌عنوان یک قدرت بزرگ منطقه‌ای، خلاف روال عادی بوده و حتی طرح آن نیز غیرمنطقی به نظر می‌رسد و در عرف بین‌الملل مرسوم نبوده و موضوعیت ندارد.

قبول مسئولیت و پرداخت خسارت

در همین راستا، ولودیمیر زلنیسکی، رئیس‌جمهوری اوکراین روز شنبه، خواستار پرداخت غرامت از طرف جمهوری اسلامی ایران شده است و از دولت ایران خواسته که مسئولیت کامل در قبال سقوط هواپیمایی اوکراینی را بپذیرد. ادعای پیشنهاد 3 میلیارد دلاری قطر به ایران برای پرداخت غرامت در حالی مطرح می‌شود که با رقم واقعی خسارتی که ایران باید بپردازد، فاصله زیادی دارد. در این راستا معاون بیمه مرکزی ایران، خسارت ناشی از سقوط هواپیمای بوئینگ 800-737 اوکراینی را بین 100 تا 150 میلیون دلار برآورد کرده است که با توجه به مشخص بودن جمهوری اسلامی ایران به‌عنوان مقصر و با توافق بین ایران و اوکراین در مورد نحوه پرداخت، این خسارت از سوی دولت ایران و نه شرکت‌های بیمه ایرانی پرداخت خواهد شد. جدا از این مبلغ، 24 میلیون دلار خسارت برای هر مسافر و خدمه و بار در نظر گرفته شده است. در مجموع این رقم 100 میلیون دلار برآورد شده است که ممکن است با توجه به بیمه‌نامه اوکراینی این رقم تغییر کند و تا 150 میلیون دلار که بیش از 1500 میلیارد تومان می‌شود، برسد. با این حال، رقم اعلام شده به مراتب بسیار کمتر از 3 میلیارد دلاری است که به‌عنوان پیشنهاد قطر برای کمک به ایران مطرح شده است.