نوشتاری از دکتر محمد طبیبیان درباره عدالت

آزادترین جامعه می تواند عدالت گستر باشد

ساعت24-پرسش: آیا عدالت همان برابری است؟ مبنای عدالت آزادی است. به عنوان تمثیل و حالت حدی توجه کنید که یک جامعه بردگان یک جامعه عادلانه نمی تواند باشد. بنابر این اگر انسان هایی از آزادی های اولیه برخوردار نباشند نمی توانند یک جامعه عادلانه تشکیل داده باشند.

سال ها پیش میلتون فریدمن گفته بود،”جامعه ای که برابری را فرا تر از آزادی می گذارد، هیچکدام را بدست نمی آورد. جامعه ای که آزادی را بر برابری رجحان می نهد درجات بالایی از هردو را به دست می آورد.” به نظر می رسد این گزاره از آزمون زمان و مکان و تجربه و تاریخ جوامع مختلف سربلند از آب در آمده است. اما عدالت مفهومی پیچیده تر از آزادی و برابری است و فراگیر تر.
جان رالز گفته است که عدالت فضیلت نظام اجتماعی است. یعنی عدالت تصمیم فردی یا سلیقه فردی نیست. اقدام سیاسی موردی یا تصمیم اقتصادی موردی هم نیست. عدالت هنگامی بر قرار می شود که یک نظم اجتماعی کلاً در وجنات خود از ویژگی هایی برخوردار باشد که بتوان گفت شاهد یک جامعه شریف و با فضیلت هستیم. اولین پیش نیاز این چنین جامعه ای وجود قانون و حکومت قانون است. قانون چیست؟ در جامعه ما هنوز قانون شناخته شده نیست.
این کلمه در فرهنگ ما غریبه است. سابقه تاریخی آن به دورانمشروطه بر می گردد و قبل از آن اثری از آن در نوشته ها و گفته هانمی یابیم. اولین بار در زمان ارغون خان مغول یا محمد خدابنده بودکه بخشنامه های مختلف حکومتی را در یک مجموعه جمع آوری کردند و نام آن را “قانون امور” گذاردند. در این مورد هم قانون به معنی دفتر به کار رفته، نه معنی امروزی. جدا از آن قانون نام یک ابزار موسیقی بوده است. معلوم نیست کلمه قانون از کجا از زمان مشروطه وارد زبان فارسی شده است. در حالی که رومی ها و یونانی ها از دو هزار سال پیش با مفهوم، چیستی و کار کرد قانون آشنابودند.
روزی از یک استاد حقوق که سابقه دوستی داشتیم پرسیدم به نظر شما قانون چیست. او گفت که هرچه مجالس تصویب کرده باشند.
افواه عمومی هم مصوبات مجالس را قانون می دانند. من با آن دوست مخالفت کردم. زیرا قانون باید در اصل بر مبنای تثبیت آزادی ها و حقوق غیر قابل نقض مردم تنظیم شود. اگر احکامی، نوشته هایی یا تومار هایی تدوین شد که کارش ضایع کردن حقوق مردم بود یا محدود کردن آزادی های انسانی. آن قانون نیست و نا قانون است. اگر کتاب های قانون از زمان مشروطه تا کنون را بررسی کنید بسیار نا قانون در آن خواهید یافت. مطلب بعدی این است که علاوه بر محتوا، روح قانون از اهمیت خاص بر خوردار است. روح القوانین نام کتاب مونتسکیو است که به تشریح روح قانون می پردازد. لازم است قانون در هر موضوعی که هست روح آن در جهت حفظ و تقویت و پایداری آزادی ها و حقوق مردم باشد، نکته بعدی که در همین بعدمهم است روال تنظیم قانون است. حدود دو هزار سال پیش پلوتارکفیلسوف یونانی رومی نوشت که قانون آنچیزی نیست که بر کاغذنویسند یا بر سنگ حجاری کنند. بلکه قانون آن است که بر قلب مردم جای داشته باشد. این بیان را مونتسکیو به این نحو ارائه می کند که قانون باید نمایانگر اراده عمومی باشد. این خود شرح مفصلی لازم دارد در مورد چگونگی سازمان سیاسی و مشارکت مستمر مردم درگفتمان و تصمیم گیری سیاسی، تا چنین هدفی عملی شود.
۲. نقش دولت ها در اجرای عدالت چیست؟ اگر دولت ها از طریق روالی که در بالا گفته شد بر سر کار بیایند و بروند و قانون نماینده اراده عمومی باشد و قوه قضاییه ای موجود باشد که ستون خیمه قانون باشد، چنانکه مونتسکیو تاکید می کند، در این حالت دولت نقشی را ایفا می کند که همخوان با آرمان عدالت است، چنانکه مردم پیگیری می کنند و می طلبند. اگر تصور ازدولت غیر از آن بود و نهادی بود که به جامعه تحکم می کند، منابع جامعه را زیر کلید خود قرار می دهد و ممر معاش مردم را کنترل می کند. چنین دولتی هرچیزی خواهد بود به جز یک دولت عدالت جو.
شنیده اید که سعدی گفته بود، “بنیاد ظلم در جهان ابتدا اندکی بود، هرکسی آمد چیزی به آن افزود تا به این غایت رسید.” دقت کنید درشرح احوال و تاریخ جوامع بسیاری از آنان که بر بنیاد ظلم افزودندجز مدعیان عدالت نبودند که بر این مرکب سوار شدند تا به قدرت برسند. یک جامعه آگاه و مشتاق عدالت همیشه باید از کسانی بگریزدکه می خواهند معاش آنان را کنترل کنند و کسانی که می خواهندآزادی های مردم را ضایع کنند، از طریق قول عدالت و قول مال مفت.

یک مردم آگاه می دانند که یک جویای قدرت که قول مال مفت می دهد می خواهد از خود مردم بگیرد بین یاران و حامیان خود تقسیم کند و ما بقی را برای به رقیت در آوردن مردم به آنان بذل و بخشش کند. یک جامعه عقل گرا هرگز به دنبال این نوع قدرت جو نخواهد افتاد، چون به جز شوربختی نتیجه ای حاصل نمی شود. بنابر ای ندر این باب چگونگی نقش دولت به نفس دولت بر می گردد.

3. عدالت به نفع چه کسانی و به زیان چه کسانی است؟ عدالت طبعاً به نفع عموم است و به زیان کسانی که در یک جامعه باز، منصفانه و رقابتی که بر مبنای تلاشگری و شایستگی ها باشد جایی ندارند وسهمی که می طلبند عایدشان نمی شود.
4. مثال جامعه عادلانه؟ احتمالاً انتظار دارید بگویم دانمارک یا سوئد. بلکه این ها جوامعی هستند که مردم در آن ها خوشحال و تامین هستند و بررسی های آماری نشان می دهد که اکثر مردم از زندگی ابراز رضایت می کنند. اما رسیدن به یک چنین جوامعی حد اقل یک قرن تلاش، سازندگی و انباشت ثروت را پشت سر خود دارد و در همان جهت هایی که در پاسخ به پرسش اول مطرح شد گام های بلند و مستمر بر داشته شده. اولویت پیگیری آزادی، حکومت قانون بر اساس اراده عمومی، سازمان دهی سیاسی برای جلبمشارکت مردم در پی گیری آنچه به خود روا می دارند و پر هیز ازآنچه به خود روانمی دارند، اما من می گویم جامعه عادلانه جامعه آمریکا است برای این که شما تعجب کنید. چرا جامعه ای است نوهیک پیش خدمت کنیایی می تواند رییس جمهور شود و دختر یک مهاجر، معاون رییس جمهور. فرزند یک مهاجر دیگر فرصت می یابدتا جالب ترین و مفید ترین ابزار را در کف ما قرار دهد که همان تلفن هوشمند است و خود نیز از ثروتمندان جهان شود. یک مهاجر آفریقای جنوبی می تواند از طریق نو آوری و کار آفرینی ثروتمند ترین مرد جهان شود. جامعه ای که در آن تلویزیون، تلفن، برق، یخچال،.. ابداع و همگانی شد و به خانه های ابنای بشر نیز سرایت کرد. اینترنت و شبکه های اجتماعی ایجادشد، واکسن های مواثر ابداع گردید و دست آورد های آن بلندگوی بد گویان به آن نیز هست. در این جامعه در آمد توزیعی نا مناسب دارد. یک برنامه نویس هندی یا مهندس ایرانی سالانه چند صد هزار دلار در آمد دارد، یک طرفدار برتری نژادی سالانه بیست هزار دلار و جمع اینان هم تلاش کردند جلو مهاجرین را بگیرند با این شعار که این خارجی ها شغل های ما را گرفته اند. درست است شغل های پر در آمد را گرفته اند اما شغل هایی نیست که برتری طلبان نژادی بتوانند انجام دهند.
برابری فرصت ها یا برابری در آمد، این که کدام یک از این وجوه در ترازوی قضاوت شما برای عدالت وزن بیشتری دارد بر می گردد به کمی سلیقه و رجحان شخصی.