چگونه نوروز جهان را تسخیر کرد؟

امروزه از ژاپن گرفته تا استرالیا، آمریکا و کشورهای اروپایی، کلمه نوروز – با تلفظ‌های گوناگون – برای بسیاری از مردم آشناست. اگرچه اقدامات یونسکو در روند جهانی شدن نوروز بی‌تاثیر نبوده، اما شاید مهاجرت و پراکندگی ملل نوروزشناس در چهارگوشه دنیا، نقش مهم‌تری را در این مورد ایفا کرده باشد.

جشن نوروز با شادی، تمرکز بر طبیعت، غیرمذهبی بودن و تاکید بر دوستی‌ و خویشاوندی، ارزش‌هایی را در خود دارد که امروزه در فرهنگ جهانی پسندیده و پرطرفدار است. بیهوده نیست که حکومتی چون طالبان افغانستان این جشن را «حرام» می‌داند.

۸ امروزه نه تنها رهبران قدرت‌های بزرگ نوروز را تبریک می‌گویند که برای بسیاری از مردم دنیا، روز اول بهار و «نوروز» معنا گرفته است.با اینکه قبل از انقلاب اسلامی، آمریکا روابط نزدیکی با حکومت ایران داشت، اما کسی به یاد ندارد که در آن سالها روسای جمهوری آمریکا نوروز را به مردم ایران یا دیگر کشورهای «نوروزستان» تبریک گفته باشند. (واژه نوروزستان به معنای کشورهایی که نوروز را در سنت خود دارند، ظاهراً برای اولین بار توسط باقر معین پیشنهاده شده است).

نوروز و سیاست در چهار پنج سال اخیر، سایت Shareamerica که متعلق به وزارت امور خارجه آمریکاست، از تبریک گفتن نوروز به کشورها یا برخی اقلیت‌ها فراتر رفته و می‌نویسد: «آمریکایی‌ها در سراسر ایالات متحده نوروز را جشن می‌گیرند»... این عبارت صریح که به معنای نفی هر نوع جدایی فرهنگی یا حقوقی میان شهروندان نوروزشناس آمریکایی و سایرین است، تا همین ده سال غیرقابل تصور بود. تا جایی که آرشیوهای کاخ سفید نشان می‌دهد، جرج دبلیو بوش نخستین رئیس‌جمهوری آمریکاست که نوروز را به طور رسمی تبریک گفته است (۲۰۰۲). قبل از او، بیل کلینتون شخصاً چنین کاری نکرد، اما وزیر خارجه‌اش، مادلن آلبرایت هرساله تبریک کوچکی به اهل نوروز می‌گفت.

این کار رفته‌رفته در آمریکا رایج‌تر شد تا این که در زمان باراک اوباما، کاخ سفید جشن نوروز مفصلی به پا کرد و سفره هفت‌سین چید و خانم میشل اوباما هم برنامه رقص و موسیقی به راه‌انداخت. این ابتکار البته با سیاست‌ها (یا رویا‌های) تنش‌زدایانه اوباما بی‌ارتباط نبود، چنانچه عبارت «دیپلماسی نوروز» از همان سال‌ها شنیده شد و تا جایی رفت که حسن روحانی نیز به خیال استفاده از سیاست‌های فرهنگی در امر عادی‌سازی روابط خارجی برآمد و در سالهای آخر ریاست جمهوری‌اش «همایش بین‌المللی دیپلماسی نوروز» را برگزار کرد.

این همایش از سوی دولت رئیسی هم برگزار می‌شود اما بسیار کم‌رونق و بی‌سر و صدا. اخیراً - روز ۱۹ اسفند ۱۴۰۲ – برخی سایت‌های دولتی جمهوری اسلامی خبر دادند که «چهارمین همایش بین‌المللی دی‍پلماسی نوروز» با شرکت «دیپلمات‌های ارشد و نمایندگان کشورهای مختلف، جمعی از فعالین فرهنگی کشورهای حوزه تمدنی نوروز به خصوص جمهوری اسلامی ایران و افغانستان» برگزار شده است. با اینحال روحانیت شیعه به طور کلی چندان علاقه‌ای به مراسم و جشن‌های غیراسلامی نشان نمی‌دهد.

طی چند دهه اخیر، جمهوری اسلامی به بهانه‌های مختلف تلاش کرد که دامنه مراسم چهارشنبه‌سوری و نوروز را محدود کند، اما در این راه مطلقاً شکست خورد و ناچار به عقب‌نشینی شد. در میان روسای جمهوری اسلامی محمود احمدی‌نژاد و حسن روحانی با تاکید خاص در کنار سفره هفت‌سین نشستند و عکس گرفتند. اما خمینی و خامنه‌ای فقط به پیام‌های نوروزی اکتفا کردند. به احتمال زیاد رژیم طالبان تنها حکومتی است که علناً با برگزاری جشن نوروز مخالفت کرده است. رژیم طالبان افغانستان در آغاز سال ۱۴۰۱، واژه «نوروز» را از تقویم افغانستان حذف کرد و سپس در اول فروردین‌ماه سال ۱۴۰۲ خورشیدی نوروز را «جشن غیر اسلامی» خواند و تاکید کرد که مردم افغانستان نباید این روز را جشن بگیرند. وزارت امر به معروف و نهی از منکر طالبان نیز در همان آغاز سال ۱۴۰۲ نوروز را «حرام» و «جشن مشرکین» خواند و صریحاً اعلام کرد که این جشن از «دایره اسلام خارج» است.

این لجاجت‌ها اگرچه سعی در محروم کردن یک ملت از میراث فرهنگی خود دارد اما در سطح جهانی بسیارناچیز به نظر می‌رسد. حتی از چند سال قبل بدین سو رسم شده که بسیاری از احزاب سیاسی در اروپا (به ویژه احزاب متمایل به چپ) نوروز را تبریک می‌گویند. کشورهایی مثل چین یا روسیه هنوز به ارسال تبریک‌ به دولت‌ها اکتفا می‌کنند اما دیر نیست که سیاستمدارانی چون شی جین‌پینگ یا ولادیمیر پوتین تبریک مستقیم خود را حداقل برای مردم ایران بفرستند. ..

نوروز و مهاجرت نخستین موج بزرگ مهاجرت ایرانیان با وقوع انقلاب اسلامی آغاز شد. تقریباً هم‌زمان، اشغال افغانستان توسط شوروی سبب مهاجرت انبوه افغان‌ها شد. این ماجرای دردناک طی چهل و اندی سال گذشته با فراز و فرودهایی ادامه یافته. در نتیجه، تنها در سال ۲۰۰۰ میلادی، حدود ۲۸۰هزار کودک «ایرانی» در ایالات متحده به دنیا آمده‌اند. در سال ۲۰۲۰، سازمان ملل شمار افغان‌های پناهنده در جهان را ۲٫۶ میلیون نفر اعلام کرد. اما کمی بعد از انتشار این آمار، طالبان به قدرت بازگشتند و موج بزرگ دیگری از مهاجرت مردم افغانستان آغاز شد که هنوز آمار و ارقام آن بسیار تقریبی است. اما بدون تردید ده‌ها هزار نفر از مردم این موج تازه در آمریکا و اروپا مستقر شده‌اند.

تقاضای ثبت نوروز به عنوان میراث فرهنگی بین‌المللی به طور مشترک توسط دوازده کشور به سازمان یونسکو ارائه شد: ایران، افغانستان، آذربایجان، عراق، ترکیه، هند، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ترکمنستان، پاکستان و ازبکستان. بدین ترتیب نوروز در سال ۱۳۸۸ یا ۲۰۰۹ میلادی رسماً به فهرست «میراث فرهنگی ناملموس یونسکو» افزوده شد. سال بعد (۲۰۱۰)، مجمع عمومی سازمان ملل متحد با صدور قطعنامه‌ای روز ۲۱ مارس را روز جهانی نوروز نامید. این قطعنامه از کشورهایی که نوروز را در فرهنگ خود دارند می‌خواهد که ریشه‌های این جشن و آیین‌های مربوط به آن را مورد مطالعه قرار دهند و در معرفی آن بیشتر بکوشند. قطعنامه سایر کشورهای عضو سازمان ملل را نیز تشویق می‌کند تا برای آگاه سازی در مورد نوروز فعالیت کنند.

امروزه نوروز در دست کم ۱۴ کشور تعطیل رسمی است. به گفته یونسکو حدود ۳۰۰ میلیون نفر در جهان نوروز را جشن می‌گیرند. خانم اودری آزوله، مدیرکل یونسکو، در پیامی به مناسبت نوروز ۱۴۰۱ (۲۰۲۲) نوشت: «از آسیای غربی و مرکزی و جنوبی گرفته تا جنوب شرق اروپا، نوروز پیامی برای نوزایی و حرکت دوباره است». او نوروز را «پلی میان گذشته و آینده» توصیف کرد که «حس پیوستگی و دوام و احساس تعلق» را نزد انسان‌ها تقویت می‌کند. خانم آزوله با تاکید بر طراوت پایدار نوروز بعد از سه ‌هزار سال، همراه شدن این جشن با موسیقی و رقص، بازی‌ها و آیین‌های گوناگون را نشانه‌ای مهم از سرزندگی این جشن دانست و تاکید کرد که نوروز با تمامی سنت‌هایش بسیاری از ارزش‌های بنیادین سازمان یونسکو همچون گسترش پیوند‌ها، احترام متقابل، هماهنگی زندگی و طبیعت و البته صلح و همبستگی را تداعی می‌کند.

در سال ۲۰۱۸، سالواتوره دونوفریو، پژوهشگر ایتالیایی کتابی منتشر کرد به نام «بامداد خدایان؛ از نوروز تا عید پاک مسیحیان». این کتاب که با نگاهی تطبیقی تحول و انتقال نوروز را از دنیای هندو ایرانی تا اروپا بررسی می‌کند و تاثیرات آن را بر جشن‌های مسیحی می‌کاود، یکی از نخستین کتاب‌هایی است که در این زمینه برای خواننده عادی و غیرمتخصص اروپایی نوشته شده است. رسانه‌های غربی (و یا ژاپنی) نیز سال به سال بیشتر به جنبه‌های مردم‌پسند نوروز توجه می‌کنند. در این میان آشپزی جای خاصی دارد. بسیاری از نشریات بزرگ آمریکایی یا اروپایی در آستانه بهار نمونه‌هایی را از غذاهای افغان، ایرانی یا سایر ملل اهل نوروز معرفی می‌کنند. در فرانسه، یکی از مشهورترین کارشناسان آشپزی به نام ژان فرانوسا رژیس-گودری که حضور زیادی در رسانه‌های بزرگ دارد، دستور تهیه کوکوسبزی را در آستانه بهار و نوروز ۱۴۰۳ معرفی کرده است. در زمانه‌ای که حفظ محیط زیست از ارزش‌های رایج به شمار می‌آید و در عین حال نوعی احتیاط بدبینانه در قبال آیین‌های مذهبی شکل گرفته، تمرکز نوروز بر طبیعت و عدم وابستگی آن به یک دین یا مذهب خاص بدون تردید از دیگر علل محبوبیت جهانی این جشن است. رادیو فرانسه